Asentel: - Aseqqamu N Yimsekyaden

AΓLIF N USELMED UNNIG D UNADI USSNAN
TASDAWIT LMULUD AT-MƐEMMER N TIZI-UZZU

TAZEDDAYT N TSEKLIWIN D TUTLAYIN
AGEZDU N TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
UṬṬun n umseḍfer:……………..
UṬṬun n usnay:……………..
AKATAY N TAGGARA N USWIR N LMASTER

DEG TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
TAƔULT: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT

TAFERNA: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
TAFERNA: TUSSNA N TANTALIYIN N TMAZIƔT
ASENTEL
Tazrawt n trakalt n tesnilest i uktawal n usuddes n tmetti d tsertit-is.

Aserwes gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel d tantaliyin n tmaziɣt
(tarifit, tacelḥit, tamẓabit, tatergit, tamaziɣt d tecawit)
S-γur:
Amesnalay: Amesnalay:
- OUNOUH Dahbia BOUKHERROUF Ramdan
- CHEBRI Chaban
Aseqqamu n yimsekyaden:
CHEMAKH Said MCB UMMTO Aselway

BOUKHERROUF Ramdane MCA UMMTO Amesnalay
NAIT CHABABE Takfarinas MAB UMMTO Amsekkyad
2016-2017
Laboratoire d’aménagement et d’enseignement de la langue amazighe

AΓLIF N USELMED UNNIG D UNADI USSNAN
TASDAWIT LMULUD AT-MƐEMMER N TIZI-UZZU
TAZEDDAYT N TSEKLIWIN D TUTLAYIN
AGEZDU N TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
UṬṬun n umseḍfer: concerne la bibliothèque..

UṬṬun n usnay: concerne la bibliothèque..
AKATAY N TAGGARA N USWIR N LMASTER

DEG TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
TAƔULT: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT

TAFERNA: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT
TAFERNA: TUSSNA N TANTALIYIN N TMAZIƔT
ASENTEL
Tazrawt n trakalt n tasnilest i uktawal n usuddes n tmetti d tsertitt-is.

Aserwes gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel d tantaliyin n tmaziɣt
(tarifit, tacelḥit, tamẓabit, tatergit, tamaziɣt d tecawit)
S-γur: Amesnalay:
- OUNOUH Dahbia BOUKHERROUF Ramdane
- CHEBRI Chabane
Aseqqamu n yimsekyaden:
CHEMAKH Said MCB UMMTO Aselway

BOUKHERROUF Ramdane MCA UMMTO Amesnalay
NAIT CHABABE Takfarinas MAB UMMTO Amsekkyad
2016-2017

Asnemmer
Tanemmirt d tameqqrant i yal win illan ɣer tama-nneɣ akken ad nessiweḍ ad nexdem
amahil-agi:
- Mass Boukherrouf Ramadn imi yesedda tazrawt-agi.
- Tanemmirt i yimeskayaden ara yesseɣtin amahil-agi.
- Ad nessenmer iselmaden akked d inelmaden n ugezdu n tutlayt d yidles n

Tmaziɣt.
- Ad nessenmer imselɣuyen d yimezdaɣ n temnaḍin ideg d-negmer ammud-

nneɣ.
Abuddu
Ad buddeɣ axeddim-agi di tazewara i baba d yemma ɛezizen i yebdden ɣer tama-

inu seg imi bediɣ leqraya ar ass-a.
I setti n xewali ad iseɣzef Rebbi di leɛmer-is
Ayetma d tellawin-nsen
Yestma d yergazen-nsent
Ayawen-iw tayawin-iw
Aregaz-iw d tewacul-is
Mebla ma ttuɣ Caɛban, Ṭawes d Muḥ, Farida d Mumuḥ, Uyidir, Husam
Dahbia
Abuddu
Ad hduɣ akatay-agi d tajmilt i baba yewwḍen laɛfu rebbi, i twacult-inu i yellan yidi di teɣzi n
useggas-agi, yemma , ayetma , yessetma, ad arnuɣ daɣen imdukal-iw i d-yeffkan afud n
lemɛawna am Nasima i yellan d tamdakelt n leqdic-agi, bla ma ttuɣ Farida, Ṭaweṣ d tid i-d
yelḥan yid-nneɣ akken ad nfak axeddim-agi-nneɣ.
Axeddim yelhan yeḍmen rrbeḥ s laɛtab n mass BUXRUF i yellan d assegrer-nneɣ, d ixeddamen n
temkarḍiwt n ugezdu n tmaziɣt akk d iselmaden-is.
At-buddaɣ daɣen i wid i yeffkan idamen-nsen ɣef tmaziɣt, imeɣrasen akk am maɛtub, mulud
mɛemri, muḥend uharun...
Caɛban
Aɣawas
Tazwert tamatut...................................................................................................... 10
Ixef amezwaru: Agmar d usenked n wammud ........................................................ 14
Ixef wis sin:Tasleḍt n temsislit ............................................................................... 30
Ixef wis kraḍ: Tasleḍt tasnamkit ............................................................................. 48
Tagrayt tamatut ...................................................................................................... 59
Tiɣbula…………….. .............................................................................................. 60
Timerna……… ...................................................................................................... 66
Agzul……….. ...................................................................................................... 139
Agbur: ……………………………………………………………………………..138

Tisegzal
Cha. : Tacawit
Chl. : Tacelḥit
Trg. : Tatergit
Mzb. : Tamzabit
Rif. : Tarifit
Tm. : Tamaziɣt
Sb. : Asebter
Sgt. : Asget

Tazwert tamatut
Tazwert tamatut
« Tarakalt n tesnilest d aḥric di tesnilest, tekka-d si tjerrumt n userwes,

tzerrew tamḍawit yellan gar tantaliyin, iswi-s ad d-tekkes ayen yemgaraden d wayen
yezdin tantaliyin i d-yekkan seg yiwet n tutlayt ». (d tasuqqilt-nneɣ seg Jean DUBOIS
1994 : 218)1.
Tutlayt n tmaziɣt ass-a, tegra-d d agraw n tantaliyin d tmeslyin. Almend n

tmental n umezruy, yal yiwet, tegma i yiman-is ama d tamsislit, ama d amawal ama d
taseddast.
«Tutlayt n tmaziɣt tebna ɣef tmeslayin tinemnaḍin d tantaliyin i yfarqen ɣef unrar
wessiɛen, ayen iǧǧan ambaddal gar temnaḍin timaziɣin ad yenqes. Timeslayin-agi
ttnarnint d timizrigin ta ɣef tayeḍ s tezrirt n umezruy d trakalt, d tesnemtit […] »2
(Nessuqqel-itt-id seg Noura TIGZIRI, 2004: 08).
Amgarad gar Tantaliyin-agi mgaraden-t imi mbaɛadent gara-sent, akken i d-

yenna (Salem CHAKER année: 1996 p7) «amsefhem gar imutlayen imaziɣen ixuṣ
aṭas imi mbaɛaden »3 (D tasuqilt-nneɣ).
Ma d (Lionel GALAND année: 1970 p15) yenna-d: « timnaḍin yellan di
tmazɣa ur ddint ara deg yiwen ubrid n temhazt, ur ɛdilent ara lǧiran, ur tent-tḥuza
ara yiwet n tezrirt, ay-agi yegla-d s temḍawit gar-asent»4. (D tasuqilit-nneɣ)
Xas akken tantaliyin-agi cerkent-tent kra n wawalen akked ilugan n tseddast,
amgarad-agi yellan gar-asent yettbinid-d deg waṭas n yeswiren ladɣa deg umawal d
temsislit.
Ṭṭuqten yinadiyen ɣef wayen yeɛnan amawal d temsislit n tmaziɣt, imi aṭas
itt-ittmeslayen acku yal tameslayt di ddunit tbedd ɣef umawal akken i d-tenna (J.
PICOCHET: année: 1997 p19):
«Tasnawalt telha-d d wawalen, tṣellaḍ talɣa d unamek-nsen (asnamek d unamek)
lmeɛna-s d anadi deg talɣa d unamek n wawal»5. (D tasuqilt-nneɣ).
1
DUBIOS.J.1994. Dictionnaire de linguistique et des sciences de langages. Ed : Larousse. Paris.
2
TIGZIRI, Noura. mars, 2004. Phonétique et phonologie du berbère, actes des stages et de
perfectionnement pour les enseignants de Tamazight, HCA.
3
CHAKER.S.1996. Manuel de linguistique berbère (syntaxe et diachronie), Ed, ENAG, Alger, p 7.
4
GALAND.L. 1970. Unité et diversité du vocabulaire, Milano. Dot. A. Giuff. Re. Edition, p 15.
5
-PIOCOCHE.J. 1997. Précis de lexicologie français (étude et enseignement de vocabulaire), Dunod, p
19.
9
Tazwert tamatut
Asuddes n temtti yesɛa azal d ameqqran di tuddar n leqbayl d tid n tantaliyin

n tmaziɣt s umata ladɣa zik-nni. Ihi, ɣef ay-a ay nefren anadi-nneɣ ɣef uktawal n
usuddes n temti d tsartit-is deg temnaḍin n leqbayel ( Ḥizer, Tizi-ɣenif, At yanni,
Larebɛa n At yiraten, Isennaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb, Ibḍac, Iciqer, Tinqacin,
Buzgen, Illula umalu, Adekkar, Adrar At Qḍiɛa, azeffun, Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq
letnin, Kendira).
Aṭas n tezrawin yerzan taɣult-agi n trakalt n tesnilest ayen yellan ɣef
tanatliyin n tmaziɣt. Bdantent-id iṛumyen seg tagara n lqern wis 18. Amezwaru, n
tezrawin n trakalt n tesnilest, d René Basset (1897) s tezrawt-is ɣef tentala n trifit.
André Basset, ikemmel-itent. Yekka-d akk ɣef tantaliyin n tmaziɣt, yura-d aṭas n
tezrawin: Géographie linguistique de la Kabylie (1929) d Atlas linguistiques des
parlers berbères (Algérie du nord) (1936/1939) ɣef yiɣersiwen n uxxam, tizrawin-is
ɣef tneẓruft d tergit (1933, 1948) d din yura ɣef tneẓruft n Lmerruc (1942) akk d
yimagraden ay d-yesdukkel deg udlis Articles de dialectologie berbères (1959).
Lionel Galand, yeḍfer tarrayt-is deg tezrawin–is. Deg (1983) yura-d la phonétique en
dialectologie berbère(1953), Géographie linguistique dans la région d’Imi n-Tanout
(Grand Atlas marocain).
Inagmayen imaziɣen rran lwelha-nsen ɣer taɣult-agi. Ihi, aṭas n tezrawin ay d-
suffeɣen. Khelaf Madoui (1995, 1996) yezrew timnaḍin n Bgayet Etudes de
géographie linguistique en petite-Kabylie, Kamal Nait-Zerrad (2004a, 2004b),
yezrew tamnaḍt n tmurt n Leqbayel, yura-d snat n tezrawin, tamezwaurt Linguistique
berbère et applications et Kabylie, Dialectologie d tis snat, d Mena Lafkioui (2007)
ɣef temnaḍt n Tirifit atlas des variétés berbères du Rif. Malek Boudjellal (2015),
yezrew tameslyt n Aris Contribution à la géographie linguistique du berbère
chaouïa.
Deg usnadi Usuken d uselmed n tmaziɣt deg tesdawit n Lmulud At Mɛemmer
n Tizi-Uzzu, ddeqs n tezrwin ay d-tesuffeɣ ɣef tɣult-agi n trakalt n tsenilest. Seidh
Chalah (2013), yesenked-d kra n yinefkan ɣef temḍawit di temnaḍt n Tizi-Uzzu
corpus (linguistique) et cartographie : l’interprétation de certains phénomènes de
variation régionale (à «Tizi-Ouzou»). Bilal Byamout (2014) yezrew allalen n tnawalt
di tmenaḍt n Bgayet La variation lexicale des ustensiles de cuisine dans la wilaya de
Bejaia, Salah Bayou (2014), yezrew tamḍawit n tmeslayt n umalu n Tizi-Uzzu
Variation lexicale en extrême ouest de Kabylie ; approche géolinguistique. Hassani
10
Tazwert tamatut
Said (2015), yezrew tamḍawit n yemɣan Base de données kabyles : Corpus, données
et exploitation. Ramdane Boukherrouf d Noura Tigziri (2015), deg tezrwat-nsen,
sezgzan-d kra n yiberdan n usnas s way s yezmer ad d-yeglu usenfar yebnan ɣef
uskar n wammud ara yilin d taɣayemt n tnefka yerzan tutlayt tamaziɣt Base de
données kabyles : collectes de données et applications. Synchronisation texte / son.
Akken daɣen ur ilaq ara ad nettu ikatayen n Master n tferna n Tussna n tantaliyin n
useggas 2014-2015 d useggas 2015-2016 d 2016-2017.
Deg unadi-agi-nneɣ, nenwa ad nkemmel deg taɣult-agi n trakalt n tesnilest ay
d-wwin wigi ay d-nebder. Nebɣa ad nezrew iswiren n tutlayt yerzan tamḍawit n
uktawal yedsen timetti n leqbayel d tsertit-is d tid n tantaliyin-nniḍen.
1. Afran d yiswi n usentel

Tazrawt-agi-nneɣ tettmesslay-d ɣef uktawal n useddes n tmetti taqbaylit d
tantaliyin-nniḍen (tarift, tacelḥit, tumzabt, tatergit, tamaziɣt). Ayen iɣ-yeǧǧan ad
neffren asentel-agi d lexṣas n tezrawin deg uḥric n trakalt tasnilsit, rnu ɣer-s lebɣi-
nneɣ ad nessegrew amawal-agi di temnaḍin n leqbayel d tantaliyin-nniḍen akken ur
inegger ara.
Deg tezrawt-agi, nenwa ad nezrew aktawal n usuddes n tmetti d tsertit-is.
Nefren ad nezrew s teẓri tarakalt n tesnillest, ammud ara d-negmer deg tantaliyin n
tmaziɣt, aya-agi akken ad d-nessebgen tamḍawit yellan deg uktawal-agi gar kra n
temnaḍin n tmurt n leqbayel d kra tantaliyin-nniḍen (tarift, tacelḥit, tamaziɣt, tatergit
d tumẓabt), imi aṭas n yinagmayen ur arrin ara lwelha-nesn ɣer usentel-agi. Amahil-
agi-nneɣ nra ad d-isbin amgired gar tantaliyin n tmaziɣt d taggayt n yal yiwet deg-
sent.
2. Tamukrist
Yal tamnaḍt temgarad ɣef tayeḍ deg wayen yerzan tameslayt. Ihi, ad neɛreḍ ad
nseleḍ aktawal n useddes n tmetti taqbaylit d tesartit-is. Akken ad nessegzi awalen
yettusexdamen ilmend n usuddes-agi yerna ad nesserwes gar-asen deg uḥric n
temsislit d tesnamkit, ad nesserwes gar tmeslayin d tantaliyin n tmaziɣt seg temnaḍt
ɣer tayeḍ. Ad neɛreḍ ad d-nerr ɣef yisteqsiyen-agi:
- D acu-ten yiswiren deg wacu yemgrad uktawal n usuddes n temetti d
tsertit-is deg tantaliyin n tmaziɣt?
- D acu-tent taggayin n tantaliyin n tmaziɣt i nezmer ad nessesmel?
11
Tazwert tamatut
3. Turdiwin
Akken ad d-nerr ɣef yisteqsiyen-agi, yessefk ad d-nessumer kra n turdiwin:
- Amgired yellan gar tmeslayin d tantaliyin n tmaziɣt yezmer ad d-yettban deg
waṭas n yiswiren, am talɣa, timsislit amawal, d tesnamkit.
- Abeddel n talɣa n wawal yezmer ad yili yeqqen ɣer tamḍawit tamsislit.
- Tantaliyin n tmaziɣt ahat bḍant ɣef snat n taggayin neɣ ugar n snat.
4. Tarrayt n unadi:
Tazrawt-agi-nneɣ tarza taɣult n trakalt n tesnillest. Aṭas n tezrawin i
yettwaxedmen deg taɣult-agi. Nekkni ad nessemres tarrayt n André Basset (1929)
deg wayen yerzan azraw n wammud. André Basset, yezrew ammud-is deg wayen
yerzan tamsislit d tesnamka, syen yekkes-d ayen akk yezdin timnaḍin n tmurt n
leqbayel, yeserwes-itent d tid n tantaliyin-nniḍen. Deg wayen yerzan timnaḍin ideg
d-negmer ammud, nessemres tazrawt n Kamal Nait-Zerrad (2004b). Yebḍa ɣef
ukuzet (04) n temnaḍin n tmurt n leqbayel: tiqernit umalu, Amalu, asamar, tiqernit n
usamar.
D acu kan imi Kamal Nait Zerrad, ur d-iseddi ara timnaḍin n ugafa-umalu
(tibeḥriyin), nekni, neseddatent-id imi nefren timnadin ideg d-negmer ammud-nneɣ.
Ammud-nneɣ neskeles-it-id deg yiwen ɣer sin n imeslɣuyen, deg-s negmer-d

azal n 54 n wawalen icudden ɣer usuddes n temtti d tsertit-is, di 20 n temnaḍin n
tmurt n leqbayel, tarrayt-agi newwi-d fell-as s ttefaṣil deg yixef amezwaru.
Imi tarakalt n tesnillest tessemras tikerḍiwin di tesleḍt d usenked n wammud, nekkni
nexdem-d tikerḍiwin-nneɣ s wallal n QGIS (Geographic Information System).
5. Uguren n unadi:
Xas akken amahil-agi nesedda-t-id armi d taggara, deg ubrid-nneɣ, nemllal kra n
wuguren. Imi tarrayt-nneɣ tebna ɣef usekles n wammud deg waṭas n temnaḍin,
imselɣa ttkukrun yerna ttagin ad aɣ-d-hedren axaṭer ɣillen d ineɣmasen.
Imi asentel-nneɣ yeccud ɣer usuddes n temtti taqburt, ur d-negmir ara aṭas n
wawalen axaṭer imdanen ur asen-d-cfin ara.
Akken daɣen yella segmi beɛdent temnaḍin ideg d-nezrew ammud-nneɣ,
yewɛer-aɣ aṭas ad sent-id-nezzi.
12
Tazwert tamatut
6. Taɣessa n unadi:
Akken ad d-nerr ɣef yiseqsiyen n tezrawt-nneɣ, nebḍa-tt ɣef kraḍet n yixfawen.
Ixef amezwaru newwi-d deg-s ɣef ugmar d usenked n wammud, akken daɣen
i d-neglem imselɣuyen, d temnaḍin n unadi.
Ixef wis sin deg-s nesleḍ ammud-nneɣ deg wayen yerzan aswir n temsislit,
akken ad nessenked ayen yemgarden d wayen yezdin deg-s.
Ma deg ixef wis kraḍ nesleḍ ammud-nneɣ deg wayen yerzan anamek n
wawlen.
13
Ixef amezwaru:
Agmar d usenked n wammud
Ixef amezwaru: Agmar d usenked n wammud
Deg uḥric-agi ad d-nessenked tarrayt n unadi nessemres mi d-negmer

ammud-nneɣ di temenaḍin n tmurt n leqbayel, yerza diɣen asenked n yimselɣuyen
uɣur ay t-id negmer d temnaḍin s timmad-nsent.
Yuɣ lḥal nenna-t-id deg tezwert, tazrawt-agi-nneɣ tebna ɣef wammud n

uktawal n ussudes n temtti d tsartit-is i d-negmer di 20 n tamiwin n tmurt n leqbayel (
Ḥizer, Tizi-ɣenif, At Yanni, Larebɛa n At Yiraten, Isennaǧen, Taqṣebt, Laɛzayeb,
Ibḍac, Iciqer, Tineqqacin, Buzgen, Illula Umalu, Adekkar, Adrar At Qḍiɛa, Aẓeffun,
Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq Letnin, Kendira).
1. Tarrayt n wammud
Yal tazrawt tusnant ilaq ad illint deg-s turdiwin d yiswi, akked d tarrayt ara tt-
yeseddun akken ad d-nawi isallen yerzan asentel n wammud. Ɣef aya, uqbel ma
neffeɣ ɣer wannar, nekkes-d aktawal-nneɣ seg yidlisen i d-yewwin ɣef usentel-nneɣ.
Gar-asen ad d-nebder adlis n A. HANOTEAU d LETOURNEUX (2003) la kabylie
et les coutumes kabyles, akked d win n Pièrre. Bourdieu (1985) la sociologie de
l’Algerie
Tamurt n leqbayel, deg tallit n Umekcam Afransi, bḍant-tt ɣef snat: tella
tmurt n leqbayel tameqrant (Tizi-Uzzu), d tmurt n leqbayel tamecṭuḥt (Bgayet).
Uqbel tallit-agi, tella d yiwwet n tmurt tebḍa d tiqbilin d laɛrac. Yal lɛerc yebḍa d
tudrin.
Kamal NAIT-ZERRAD (2004), d yiwen gar imnadiyen i yḍefren beṭṭu-agi n
tmurt deg tezrawt-is, yexdmen tusna n tantaliyin di tmurt n leqbayel (Kabylie
Dialectologie). Yebḍa tamurt n leqbayel ɣef ukuzet (04) n yeḥricen:
- Tamnaḍt n lqern umalu: Draɛ Lmizan, Tizi Ɣenif, Buɣni…
- Tamnaḍt n umalu: At Yanni, At Yiraten, At Mengellat…
- Tamnaḍt n usamar: At Mlikec, At Sliman, At Xira…
- Tamnaḍt n lqern n usamar: Awqas, Mlabu, At Smaɛil…
- Tamnaḍt n ugafa n umalu: Timizar, Makuda, Tigzirt, Iflissen…
Ɣef laḥsab n NAIT-ZERRAD, beṭṭu-agi n temnaḍin-agi ɣef ukuẓ n yeḥricen

yebna ɣef waṭas n isebdad gar-asen tamsislit, talɣaseddast, d uwalan…
15
Nekni si tama-nneɣ neḍfer beṭṭu-agi yerna nerna-d kra n temnaḍin ɣer tama n
ugafa, imi tizrawin iɛeddan wwint-d kan ɣef temnaḍin n unzul n tmurt n leqbayel.
Akken ad d-negmer aktawal n usuddes n tmetti d tsartit-is, nerza ɣer tudrin, nesteqsa
yiwen ɣer sin n imeslɣuyen di yal tamnaḍt, neskeles-iten-id s ALCATEL d WIKO.
Ammud-agi negmer-it-id seg wagur n yebrir almi d azgen n mayu, sin akin
nekmel kra n tsastanin deg wagur n Ɣuct.
Imselɣuyen-nneɣ, d irgazen d tlawin yesɛan deg leɛmer-nsen gar 40 d 90 n

yiseggasen.
Amesnala:
Akken ad-negmer ammud-nneɣ akken i wata, yewwi-d fell-aɣ ad nheggi amesnala.

Amesnala-agi d yiwen gar wallalen n ugmar n yisefka, yebna ɣef ugraw n
yisetqisyen ay nefka i yimeselɣuyen-nneɣ. Nekkni nefren sin wanawen n yimesnala
akken ad nseddu anadi-nneɣ: nesteqsa ɣef usentel, imi amselɣu yesɛa tamusni deg
wayen yerzan asntel-agi yerra-aɣ-id srid, d acu kan, yella melmi i d-nrennu
isteqsiyen-nniḍen axater amselɣu yezmer ad yeffeɣ i wawal.
2. Asenked n temnaḍin:
Di tezrawt-agi nefren-d kra n tmnaḍin akken ad neg deg-sent tasastant-nneɣ, neḍfer

tarayt n Nait-Zerrad, neṭṭef timnaḍin seg leɛruc-nni n zik: lɛerc n At jennad (At
Qeḍiɛa, Ibḍac), At wagnun (Icciqer, Tinqacin), lɛerc Beni Seliyem (Aɛfir, Delles),
lɛerc n Iflissen (Isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt), At Meddur (Ḥizer), At yiraten (At
Fraḥ), At yanni (Agni Ḥmed), At Yeǧǧar (Buzgen d Illula), Tuqbal (Adekkar), Beni
segwal(Awqas), At Sliman(Kendira), Izerxfiwen(Azeffun), Imzalen(Tizi-ɣenif), At
Smaɛil(Ssuq Letnin). (Wali takrḍa 01).
16
Tizi-ɣenif:
Ass-a, d yiwet gar tɣiwanin n lewilaya n Tizi-Uzzu, tezga-d ɣef tehri n 36.35 d teɣzef
n 3.46. Taɣiwant-a deg-s 29409 imezdaɣ ɣef tejuma n 41.07 km2 , tefraq ɣef 37 n
temnaḍin deg-sent: Ɛdila, At ɛemar, At seliman, Tala meqran, Tizi-ɣenif, tazekrit…
Tizi-ɣenif tecrek tilisa akked waṭas n teɣiwanin i as-d-yezzin gar-asent Mekira seg
ugafa, Ceɛbet leɛamer deg lwilaya n Bumerdes seg umalu, ladayra n Deraɛ lemizan
si tama usammer d unzul.
Ibḍac:
Taddart n ibḍac, d yiwet gar tuddart n teɣiwant n temizar adewar izarazen lɛerc n At
Jennad, lwilaya n Tizi-Uzzu. Tezga-d taddart-agi deg ugafa n teɣiwant n Tmizar ɣef
tehri n 36.81 d teɣzef n 4.21, zzint-as-id aṭas n tudrin gar-asent Alma n waman ɣer
tama usammer, Ibeɛzizen ɣer tama n umalu, Taɛwint ɣer tama ugafa ma seg unzul ad
d At Brahem d Buxerruba.
At yenni:
Tezga-d di lɛerc n At Yenni, ɣef umeccaq n 35km n unzul agmuḍan n lwilaya n Tizi-
Uzzu ɣef tehri n 4.19 d teɣzef n 36.59, zint-as-id aṭas n teɣiwanin gar-asent At
Yiraten ɣef ugafa, ɛin Lḥemam ɣef usammer, seg unzul Ibudraren, ma ɣef umalu ad
d-naf Iwaḍiyen.
Di tɣiwant n At Yanni ad d-naf 11 n temnaḍin deg-sent: Agni Ḥemd, Tawrirt
Issulas, Tawrirt Mimun, agni…tesɛa 57337imezdaɣ ɣef 34.250km2 n tjuma.
At yiraten:
Tezga-d di telmast tagumant n lwilaya n Tizi-Uzzu ɣef teɣzef n 36.62, d tehri n 4.17,
tezzi-as-d taɣiwant n Tizi Raced si tama n ugafa, At Meḥmud seg umalu, At yanni
ɣer tama n unzul, ma seg usammer d At Umalu. Tesɛa azal n 39.28 di tejuma deg-s
29376 n imezdaɣ ferqen ɣef 25 n tudrin llan Ixeliǧen, At ɛli, Iɛezzuzen, Iɣil n
Yerfi…
Tinqacin:
D yiwet gar tudrin n tɣiwant n Makuda, ladayera n Makuda, lwilaya n Tizi-Uzzu ɣef
teɣzef n 4.07 d tehri n 36.79, zzint-as-id tudrin i Yecrken yid-s tilisa gar-asent
17
Makuda si tama n ugafa, Larebɛa akked Isisten si tama n unzul, Ttafernant akked At
ɛelahum si tama n usamar, ma d ɣer tama n umalu d Taɛzibt.
Iciqer:
D yiwet gar tudrin n tɣiwan n Makuda, ladayera n Makuda, lwilaya n Tizi-Uzzu ɣef
tehri n 36.81 d teɣzef n 4.06, gar tudrin i as-d-yezzin Semɣun akked Illilan ɣer tama
n ugafa, Tazerat akked ɛeṭṭuc d wat Fares ɣer tama n umalu, ma ɣer usamer Tala n
Ueru, d Makuda akked Isisten ɣer tama n unzul.
Aɛfir:
D yiwet gar tɣiwanin n ladayra n Delles, lwilaya n Bumerdas ɣef teɣzef n 3.98 d
tehri n 36.86, tezga-d ɣef tlisa n Tizi-Uzzu gar Delles d Tegzirt, tesɛa13223 n
imezdaɣ ɣef 62km2 n tjuma farqen ɣef 15 n tudrin: Amaḍi, Zaweya, Tisira, Abada…
Izzi-as-d si tama n ugafa n yilel agrakal, ma ɣer tama n unzul d usammer d
lwilaya n Tizi-Uzzu, ma seg umalu d taɣiwant n Delles.
Delles:
D yiwet gar tɣiwanin n lwilaya n Bumerdas ɣef teɣzef n 36.88 d tehri n 3.93 deg-s
32954 imezdaɣ ɣef tjuma n 50.6km2, tezga-d ɣef 50 km2 n temdint n Bumerdas, ɣef
tlisa n Yilel agrakal si tama n ugafa, Aɛfir d Beɣliya ɣer tama n usammer, ma ɣer
tama umalu d taɣiwant n Sidi Dawed, seg unzul ad nnaf Ben Ccud.
Aẓeffun:
Aẓeffun, d yiwet n tɣiwanin n lwilaya n Tizi-Uzzu ,tezgad deg ugafa ,tid is-d-yezzin
ad naff : At Cafeɛ deg usamar ,Iflisen deg umalu,Aqerru akked Uɣrib deg unẓul ,Ilel
agrakal deg ugafa .netta-t tesɛa 12474 n yimezdaɣ deg useggas 2008 ,tajumma-ines
65,112km2 ,ɣef teɣzef n 4.41, d tehri n 36.87, taɣiwant-agi tesɛa azal n 53 n tudrin .
Isennaǧen:
D yiwet gar tudrin n teɣiwan n Yiflissen, lwilaya n Tizi-Uzzu, tezga-d deg umalu n
tɣiwant-agi ɣef tehri n 36.85 d teɣzef n 4.23, zzint-as-id tudrin i yecarken yid-s tilisa
gar-asent Imessunen ɣer tama unzul, Taqsebt ɣer tama u umalu, ɣer tama usammer d
Iflissen, ma seg ugafa d Illel agrakal.
18
Taqṣebt:
D yiwet gar tuddar n teɣiwant n Yiflissen, lwilaya n Tiz-Uzzu, tezga-d deg ugafa n
tɣiwant n Yiflissen ɣef tehri n 36.87 d teɣzef n 4.16, ɣef telisa n tegzirt d Taftist n
ferɛun si tama n umalu, ɣer tama n ugafa d Aɛric d yillel agrakal, Tamda Ugmun d
Isennaǧen ɣer tama usamer, ma ɣer unzul tilisa akked Imessunen.
Laɛzayeb:
D yiwet gar tɣiwanin n ladayra n tegzirt, lwilaya n Tizi-Uzzu, tezga-d deg umalu n
temdin n Tegzirt ɣef teɣzef n 4.10 d tehri n 36.87, tezga-d gar tɣiwant n ccerfa si
tama n usamar, taɣiwant n Mizrana ɣer Umalu, Illel agrakal( Taftis n tsalast) si tama
n ugafa, ma seg unẓul d taɣiwant n Bbujyim.
Adrar n at Qḍiɛa:
Adrar d yiwet gar tudrin n tɣiwant n Uɣrib ladayra n Uzeffun leɛarc At Jennad
lwilaya n Tizi-Uzzu.
Taddart-agi tezga-d deg uneẓul urtim n teɣiwant n Uɣrib, ɣef teɣzef n 4.29 d
thri n 36.83, taddart-agi tecrek tillisa akked d tudrin i as d-yezzin agni, Tabuducet ɣer
tama ugafa, At Garet d Mira ɣer tama n umalu, Timerzuga d Ttala Tgana ɣer unezul,
ma ɣer tama n usammer ad d-naf Timergaz d Ugni Ucerqi.
Aḥriq:
D yiwwet gar tudrin n tɣiwant n Buzgen, lwilaya n Ttizi-Uzzu, tezzga-d deg unzul n
tɣiwant n Buzgen ɣef tehri n 4.44, d teɣzef n 36.60, gar tudrin i as-d-yezzin Ḥura ɣer
tama n usamer, Illulen Umalu ɣer unzul, Tawrirt ɣer tama umalu, ma ɣer tama n
ugafa ad Takucet.
Igreb:
D yiwet gar tudrin n tɣiwant n Illulen Umalu, lwilaya n Tizi-Uzzu, tezga-d deg
umalu n tɣiwant-agi ɣef tehri n 36.59 d teɣzef n 4.42, gar tudrin i as-d-yezzin Ssuq n
Lexmis si tama n ugafa, Mreɣena ɣer unzul, si tama n umalu Qerruc, ma ɣer tama n
usamer d Assif n lexmis akked d Iḥmeziyen, ɣur-s azal n 1300 n imezdaɣ.
19
Adekkar:
D yiwet gar tɣiwanin n lwilaya n Bgayet, tezgad deg umalu n lwilaya-agi, timnaḍin i
as-d-yezzin ad naff:
Deg umalu: kra n tɣiwanin n lwilaya n Tizi-Uzzu gar-asent At Zekri, Iɛekkuren, At
Yeǧǧar.
ɣer tama n ugafa ad d-nnaf Bni Ksila, Aberaras, seg unẓul Akeffadu, Cemmini, ma
ɣer usamar d Leqsur d Tewrirt d Iɣil d Tifra .
Taɣiwant-agi tesɛa13067 imezdaɣ deg uddun n useggas 2008, tajumma-ines
107,60km2, ɣef tehri n 36.72d teɣzef n 4.65.
Awqqas:
D taɣiwant yellan di Bgayet, tqubel illel agrakal, timnaḍin i as-d-yezzin si 4 n tnilwin
ad naff:
Deg umalu: Ttici, Tizi n Berber, At Tizi, ɣer tama ugafa d Illel agrakal, seg unẓul
Tasekruyt d At Smaɛil, ɣer tama n usamar: Ssuq Lletnin akked Melbu.
Awqas tesɛa 27,87km2 di tejumma-ines, d 15989 n imezdaɣ deg uddun n useggas
2008, tezga-d ɣef tehri n 36.62, d 5.25di teɣzef, taɣiwant-agi ɣer-s 19 n tudrin.
Ssuq Lletnin:
D taɣiwant I d-yezgan deg ugafa n lwilya n Bgayet ɣef tehri n 36.61, d teɣzef n 5.31,
timnaḍin i as-d-yezzin di 4 tamiwin d tigi
Deg umalu: Awqas akked Tizi n Berber.
Deg ugafa: Illel agrakal.
Deg unẓul: Tasekruyt, Dergina.
Deg usamar: Melbu akked Temriǧt.
Tajumma n Ssuq letnin d tin yes3an azal n 26,26km2, ɣer-s 14045 n

yimezdaɣ deg uddun n useggas 2008.
Kendira:
D taɣiwant id-yezgan deg unẓul n lwilaya n Bgayet ɣef teɣzef n 5.02, d tehri n 36.56,
timnaḍin is-d-yezzin d tigi:
Deg umalu: Berbaca, Amizur.
20
Deg ugafa: Amiẓur, akked Buxlifa.

Deg unẓul: Busalem (ṣeṭṭif)
Deg usamar: bazer Ssaxra, At Nwal, Mezada, Buwandas.
Amḍan n yimezdaɣ di tɣiwant-agi yewweḍ ɣer 5364 n umezduɣ deg useggas
n 2008, tajumma-ines d tin yes3an 45, 56 km2.
Ḥizer:
D yiwet gar tɣiwanin n lwilaya n tubiret, tezga-d deg umalu n lwilaya-agi ɣef tehri n
36.43 d teɣzef n 4.04, gar tɣiwant n Ttubirt d Teɣzut si tama n umalu, akked
Leṣenam d Beclul si tama n usammer, taɣiwant n Buɣeni n lwilaya n Tizi-Uzzu ɣer
tama n ugafa, ma ɣer unzul d Tubirt akked Leṣnam.
Taɣiwant-agi tesɛa aṭas n tudrin gar-asent Takibuc, Tiftisin, Tiɣilt n Seksu,
Ras Ṭwila… deg-s azal n 25000 imezdaɣ ɣef tjuma n 84km2.
3. Afran d uglam n imselɣuyen:

Akken ad d-nejmaɛ ammud-nneɣ, nerza ɣer kra n temnaḍin n tmurt n leqbayel
neskles-d kra n imselɣuyen di temnaḍin-agi.
imselɣuyen-agi, sɛan tamussni ɣef usentel-nneɣ. Akken yenna A.Basset:
‹‹Amselɣu amsuktu d win i leɛmer yeǧǧi tamurt-is››6. (D tasuqilt-nneɣ seg A.Basset
année: 1959 p.p 60-61).
Deg wammud-nneɣ neɛna kan imselɣuyen i yesxdamen kan tutlayt taqbaylit,
i wakken ad teddu tsastant-nneɣ akken iwata.
Tizi-ɣenif:
I wakken tasastanet-nneɣ ad teddu aken i wata, nerza ɣer ladayera n Tizi-ɣenif deg
wass n 05 di yebrir 2017, anda i d-nejmaɛ ammud yerzan asuddes n temti d tesartit-
is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass MUḤEMDI Ɛumar
deg wazal n 06 n tesdidin d 50 n tesinin deg wadeg n uxeddim-is.
Mass MUḤMEDI d yiwen gar imezadaɣ n teɣiwant n Tizi-ɣenif, illul-d yerna
yeɛac deg-s, yesɛa 56 iseggasen di laɛmer-is, ihder ugar n temslayin (taqbaylit,
taɛrabt, tafransist).
6
BASSET André, 1959. Articles de dialectologie berbère (préfacé par Emile BENVENISTE). Paris :
Klincksieck
21
Isennaǧen:
I wakken tasastanet-nneɣ ad teddu akken i wata, nerza ɣer taddart isenaǧen, taɣiwant
n yiflissen ladayera n tegzirt deg wass n 19 di yebrir 2017, aneda i d-nejmaɛ ammud
iccuden ɣer usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d
awalen n mass Muḥ wali BEN MERAḤ deg wazal n 8 n tesdidin d 24n tesinin di
leqahwa n taddart.
Mass BEN MERAḤ, yesɛa di laɛmer-is 70 n iseggasen d amezadaɣ n taddart

isenaǧen, ilul-d deg-s, iɛac deg-s, ixddem d afelaḥ, ihder snat n temslayin taqbayli
akked tefransist.
Taqsebt:
I wakken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n taqsebt taɣiwant
tegzirt ladayera n tegzirt, deg wass n 19 di yebrir 2017, aneda i d-nejmaɛ ammud
awalen n mass ZINYA Rbaḥ deg wazal n 8 n tesdidin d 16 n tesinin di leqahwa.
Mass ZINYA d yiwen gar imezdaɣ n taddart-agi, aneda i yesɛda tuddert-is,
isɛa 63n iseggasen, yettutlay ugar n temslayet: taqbayelit, taɛrabet, tafransist.
Leɛzayeb:
I wakken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n laɛzayeb taɣiwant
tegzirt ladayera n tegzirt, deg wass n 19 di yebrir 2017, aneda i d-nejmaɛ ammud
awalen n mass ƐEBBU Semaɛil deg wazal n 10 n tesdidin, d 18 n tesinin di leqahwa
n teɣiwant tegzirt.
Mass ƐEBBU, d amezadaɣ n taddart laɛzayeb ilul-d deg-s, iɛac deg-s ɣur-s 90
iseggasen, yettutlay taqbaylit, d taɛrabt.
Tinqacin:
I wakken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n tenqacin, taɣiwant n
makuda, ladayera makuda, leɛarc at wagnun, lewilaya n tizi wezzu deg wass n 10 di
yebrir 2017, aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-
22
is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n massa MUWALI Wiza deg
wazal n 8 n tesdidin deg uxxam-is.
Massa MUWALI, tlul-d di taddart n tenqacin, tetturba-d deg-s, tezweǧ kan

dina, di leɛmer-is 57 n iseggasen, tettutlay kan taqbaylit.
Iciqer:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart iciqer, taɣiwant n
makuda, ladayra makuda, lɛarc at wagnun, lwilaya n tizi- Uzzu deg wass n 12 di
yebrir 2017, anda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tsartit-is. S
tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass MAƐUCI Muḥend deg
wazal n 8 n tesdidin d 31 n tesinin deg tebḥirt-is.
Mass MAƐUCI, d yiwen gar imzedaɣ n taddart iciqer, ɣur-s 82 n iseggasen,
yettutlay ugar n tulayt, taqbaylit, tafrensist, d taɛrabt.
Ibḍac
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n ibḍac, taɣiwant n
temizar, ladayera wagnun, leɛarc at jennad, lewilaya n Tizi-Uzzu deg wass n 16 di
yebrir 2017, aneda i d-nejmaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tsartit-is.
S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n massa TAḤANUT Dahbeya
deg wazal n 9 n tesdidin d 54 n tesinin deg uxxam-is.
Massa TAḤANUT d yiwet gar imezdaɣ n taddart n ibeḍac dina i d-tellul, dina
i tɛac akk tuddert-is, ɣur-s 60 n iseggasen, tettutlay kan taqbaylit.
Adrar at qeḍiɛa (Aɣrib):

I waken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n udrar n at
qeḍiɛ, taɣiwant n uɣrib, ladayra n uzeffun, leɛarc at jennad, lwilaya n Tizi-Uzzu deg
wass n 17 di yebrir 2017, anda i d-nejmaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti
d tsartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass DERDAR
Saɛid deg wazal n16 n tesdidin deg useqqamu n tejmaɛt n taddart.
Mass DERDAR, d yiwen gar imezdaɣ n taddart n udrar at qeḍiɛa, iɛac deg-s
seg mi yella d amecṭṭuḥ, yesɛa 70 n iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayet,
taqbaylit, taɛrabt, d tefransist.
23
Aẓeffun:
I waken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n uzeffun,
ladayera n uzeffun, leɛarc at jennad, lewilaya n Tizi- Uzzu deg wass n 18 di yebrir
2017, aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n tmeti d tsartit-is. S
tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass Ḥaǧ Muḥend Ulḥusin deg
wazal n 9 n tesdidin di ǧamaɛ.
Mass Muḥend ulḥusin d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n uzeffun, ɣur-s 76 n
iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayin taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
At Yenni:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n at yanni, ladayra n at
yanni, lwilaya n tizi wezzu deg wass n 26 di yebrir 2017, anda i d-nejmaɛ ammud-
nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tsartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel,
neskeles-d awalen n Da ḥemmic deg wazal n08 n tesdidin di lqahwa.
Da ḥemmic d yiwen gar imezdaɣ n tɣiwant n at yanni, ɣur-s 82 n iseggasen di
lɛemer-is, taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
At Yiraten:
Amselɣu1:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n at yiraten, ladayera n
at yanni, lewilaya n tizi wezzu deg wass n 25 di yebrir 2017, aneda i d-njemaɛ
ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal
Alcatel, neskels-d awalen n mass alkrac akli deg wazal n 09 n tesdidin di leqahwa.
Da ḥemmic d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n at yiraten, ɣur-s 92 n iseggasen
di lɛemer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Amselɣu2:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n at yiraten, ladayera n
at yanni, lewilaya n tizi wezzu deg wass n 25 di yebrir 2017, aneda i d-njemaɛ
Alcatel, neskels-d awalen n mass SALḤI Salem deg wazal n 10 n tesdidin di
leqahwa.
Mass SALḤI d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n at yiraten, ɣur-s 82 n
iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayttaqbaylit, taɛrabt, tafransist.
24
Delles:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n delle, ladayera n
delles, leɛarc n beni seliyem, lewilaya n bumerdas deg wass n 23 di yebrir 2017,
aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n
ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass ABED LLaLI Amer deg wazal n 7
n tesdidin d 18 n tesinin di leqahwa.
Mass abed llali d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n delles, ɣur-s 60 n iseggasen
di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Aɛfir:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n uɛfir, ladayera n
delles, leɛarc n beni seliyem, lewilaya n bumerdas deg wass n 23 di yebrir 2017,
aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n
ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n mass BUSETA Amer deg wazal n 6 n
tesdidin d 24 n tesinin di tejmaɛt n taddart.
Mass BUSETA d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n uɛfir, ɣur-s 65 n iseggasen
di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayttaqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Aḥriq (Buzgen):
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n uḥriq teɣiwant n
buzgen, ladayera n buzgen, lwilaya n tizi-wezzu deg wass n 24 di yebrir 2017, aneda
i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n
usawal Wiko, neskels-d awalen n mass AMIR Farḥat deg wazal n 6 n tesdidin d30 n
tesinin deg uxxam-is.
Mass AMIR d yiwen gar imezdaɣ n taddart n uḥriq, ɣur-s 62 n iseggasen di
leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Igreb
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer taddart n igreb teɣiwant n illula
umalu, ladayera n buzgen, lewilaya n tizi-wezzu deg wass n 23 di yebrir 2017, aneda
i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n
usawal Wiko, neskels-d awalen n mass Cebri Ɛebdennur deg wazal n 7 n tesdidin d30
n tesinin deg uxxam-is.
25
Mass CEBRI d yiwen gar imezdaɣ n taddart n igreb, ɣur-s50 n iseggasen di

leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Adekkar:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n udekar, ladayera n
udekar, lewilaya n begayet deg wass n 14 di mayu 2017, anda i d-nejmaɛ ammud-
nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel,
neskels-d awalen n mass Maǧid ḤAǦ TAHER AMEZYAN deg wazal n 16 n
tesdidin d57 n tesinin deg uxxam-is.
Mass ḤAǦ TAHER AMEZYAN d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n udekar,
ɣur-s 82 n iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayttaqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Aweqqas:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n uweqqas, ladayera n
uweqqas, lewilaya n begayet deg wass n 14 di mayu 2017, aneda i d-njemaɛ ammud-
nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal Wiko,
neskels-d awalen n mass BUKANDUL Ǧamal deg wazal n 15 n tesdidin d11 n
tesinin deg uxxam-is.
Mass BUKANDUL d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n uweqqas, ɣur-s 53 n
iseggasen di leɛmer-is yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Ḥizer:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n Ḥizer, ladayera n
ḥizer, lewilaya n tubirt deg wass n 16 di mayu 2017, aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ
ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-
d awalen n mass AMZAL Muḥ wali deg wazal n 7 n tesdidin d47 n tesinin deg
uxxam-is.
Mass AMZAL d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n ḥizer, ɣur-s 58 n iseggasen
di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Ssuq letnin:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant nssuq letnib, ladayera
n ssuq letnin, lewilaya n begayet deg wass n 5 di ɣucet 2017, aneda i d-njemaɛ
26

Alcatel, neskels-d awalen n mass BUḤIRED Kamal deg wazal n 6 n tesdidin d21 n
tesinin di ǧamaɛ.
Mass BUḤIRED d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n ssuq letnin d lamin n
tejmaɛat n taddart, ɣur-s 52 n iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt
taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
Kendira:
Akken tasastant-nneɣ a teddu akken i wata nerza ɣer teɣiwant n kendira, lewilaya n
begayet deg wass n16 di ɣucet 2017, aneda i d-njemaɛ ammud-nneɣ ɣef usentel n
usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal Alcatel, neskels-d awalen n
mass ƐISSAT Ɛezdin deg wazal n15 n tesdidin deg tenarit n teghiwant.
Mass ƐISSAT d yiwen gar imezdaɣ n teɣiwant n kendira, ɣur-s 40 n
iseggasen di leɛmer-is, yettutlay ugar n tutlayt taqbaylit, taɛrabt, tafransist.
4. Asenked n useɣẓan:
Yal amahil di trakalt n tesnilest yeḥwaǧ tikarḍiwin ar t-id-isenkden. Akken ad
nexdem tikarḍiwin-agi n trakaltn tesnilest nesxdem aseɣẓan n tesnelkimt imuzgen
deg isanasen n terakalt, yettwasnen s yisem n QGIS Desktop 2.2.0.
QGIS d aseɣẓan unagraw n talɣut tarakalt aderfi i d-yeffɣen di turagt n GPL
di yunyu 2002. Ɣef laḥsab n temkarḍit n GDAL, aseɣẓan-agi isedduy tugniwin
tisiriwin (raster) …
Akken i d-yenna S. Ḥassani: « […] QGIS 2.2 pour la réalisation de cartes ; -
gvSIG (Geographic Information System) dans l’extraction des valeurs et attributs
des points d’enquêtes, leur implantation spatiale ; et le logiciel informatique de
traitement de données : Excell, qui est très utile dans la conversion et la
systématisation des données…»7. (S.Ḥassani. 2015 : 171)
Di tazewara nesigd-d anrar-nneɣ ɣef tkarḍiwin, sin akin neskcem isefka-nneɣ

deg useɣẓan akken ad nesiwweḍ ɣer taggara ad d-nexdem tikerḍiwen n trakalt
tasnilsit i d-senkaden taratin n tesnilsit di yal tamenaḍt (wali takerḍa 01), nesneked-d
degs-s timnaḍin deg ay-d negmer ammud-nneɣ.
7
HASSANI Saïd : 2015. « Base de données kabyles : corpus, données et exploitation » Iles d imesli,
LAELA, UMMTO. P171.
27
Takerḍa 01
28
Ixef wis sin:
Tasleḍt n temsislit
Ixef wis sin Tasleḍt n temsislit
Timsislit d yiwet gar yiswiren n tesnilest yesemgaraden gar temslayin neɣ gar
tantaliyin n tmaziɣt. Amgired-agi yettili-d deg usenṭaq n kra n yimesla. Timsislit
akken it t-id-yesbadu Dubois:
«Temsislit d tazwert n lḥess d yimesli i d-yettak umdan, d tazrawt tusnant n
yimesla akken i d-yttili lmenṭeq-ines mebla ma tekcem di twuri-nsen»8. (D
tasuqilit-nneɣ seg J.Dubois 1994: 373).
Gar tmental n umgarad n temsislit gar tantiliyin n tmaziɣt, nezmer ad d-nebder

ambaɛad ay mbaɛadent gar-asent. Akken i d-yenna CHAKER.S: «ambaɛed yellan gar
tentaliyin deg wayen icudden ɣer temsislit mačči d ayen i nezmer ad t-neffer. Tantala
taqbaylit d yiwen umedya ɣef aya […] »9 (D tasuqilit-nneɣ seg S.Chaker 1977:75)
Ma d M. Allawa. yenna-d: « taqbaylit temxalaf si temnaḍt ɣer tayeḍ, ladɣa di

lmenṭeq n kra n yisekkilen, s wemgired-agi i nezmer ad neɛqel tamnaḍt ɣef tayeḍ »10
(D tasuqilit-nneɣ seg M.Allawa 1994:63)
Tamḍawit di temsislit tamentilit-is d ambaɛe i-d yellan gar temnaḍin yerna ulac
taywalt gar-asent.
Deg wammud-nneɣ tamḍawit timsislit tettbin-id di kra n imeḍqan mebla ma yella
umgarad deg unamek neɣ deg uẓar n wawal, aya-agi at-id-nesenked s imdyaten i d-
newwi deg wammud-nneɣ ɣef uktawal n usuddes n tmeti d tsartit-is.
 Tajmaɛt [θaʒmaʕəθ], asg tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ], yella di kra tamenaḍin n wammud-

nneɣ s uẓar (JMƐ), maca yella wanda tella tameḍawit:
- Tajmaɛt [θaʒmaʕəθ], asg tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ]: di 09 n temnaḍin n teqbaylit
(Aweqas, Kendira, Ssuq letnin, Ibḍac, At qeḍiɛa, Adekkar, Azeffun, At
yiraten, Ḥizer), azal n 45%
- Tajmaɛit [θaʒmaʕiθ], asgt tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ]: di 06n temnaḍin (Tizi-ɣenif;
Delles; Isenaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb, At yanni), azal n 30%
8
Dubois, J. op, cit. p, 373.
9
CHAKER Salem : 1977. Manuel de linguistique berbère (Problème de phonologie berbère (kabyle)).
Ed, ENAG, Alger, p.p. 77.
10
ALLAOUA Madjid, 1994. Variation phonétique et phonologique en kabyle, in Etude et Document
Berbère 11, Paris, Boite à Document.
31
- Tajmayɛit: [θaʒmajʕiθ], asg tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ]: di 03 n temnaḍin (Iciqer,

Tinqacin, Aɛfir), azal n 25%. (Wali takreḍa 08).
Ma deg tantaliyin nniḍen nnufa-d:
- Jjemaɛet : [ʒ͡ ʒəmaʕəθ], asg. Jjemaɛat [ʒ͡ ʒəmaʕat], (rif), (SERHOUAL.M,
2001-2002).
- Ljmaɛet : [lʒmaʕət], (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
Deg wammud-nneɣ nger tamawet i ymesli [t] deg wawal (tajmaɛt) yesɛa snat n
temḍawin[t], [θ], imesli-agi yettwanṭaq d [θ] deg tantala n Teqbaylit ,Trifit, ma deg
tantaliyin-nniḍen am Tcelḥit yettwanṭaq [t].
Tarat-agi tesbgen-d tirgalin tinaggaɣin ttuɣalen d tinziɣin, akken i d-yenna
S.Chaker « le spirantisme affecte les séries des occlusives sourdes et sonores : b, d,
g, t, k qui sont alors realisées sous la forme des spirantes correspandantes notés en
API : v, ð, ɤ, θ, χ »11 (S.Chaker.1971, p 03).
 Ḍamen : [đamən], asg ḍeman [đəman], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (ḌMN) di
temslayet n Delles s wazal n 5%, akked tantaliyin-nniḍen am :
- Ḍḍamen : [đ͡ đamən], asg ḍḍuman [đ͡ đuman], (ḌMN), (rif), (SERHOUAL.M,
2001-2002).
- Ḍḍamen : [đ͡ đamən], (ḌMN), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Aneḍman : [anəđman], asg ineḍmanen [inəđmanən], (ḌMN), (trg),
(J.M.CORTADE 1967).
Maca yesɛa tamḍawit anda imesli (ḍ) yuɣal(ṭ) am di temslayin n Tizi-ɣenif,
Azzefun, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni…, d tantala tacawit
anda nnufa qqaren:
- Ṭṭamen: [Ŧ͡ ŧamən], asg ṭṭeman [ŧŧəman], (ḌMN) yettusxdam wawal-agi di 19
temnaḍin n temurt n leqbayel, s wazal n 95%. (Wali takreḍa 13).
“Di temsislit d tesnilsit imesla inkrawen i yellan di yal tantala n temaziɣt d
tirgalin tinkrawin [ḍ] → [ṭṭ], i yettilin s tuget deg wawalen ireṭalen.” (Cécile
Lux.p78).
“Imsli [ṭ] yettunḥsab d taneḍawit tantalit n imesli [ḍ].” (Basset 1946).
11
CHAKER Salem : 1971. Spirantisme en berbère en GLECS, tome xvi, p 03.
32
 Lamin: [lamin], asg lumana (lumana), yella di tmslayin n temnaḍin i nezrew Tizi-
ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Delles,
Aɛfir… yella di tuget n temnaḍin s uẓar (MN), akken it-nnufa diɣ di tantaliyin-
nniḍen am:
- Lamin : [lamin], asg lwemna [lwəman], (mzb) (J.DELHEURE 1984).
 Taddart : [θad͡ darθ], asg tuddar/tudirn [θud͡ dar/θuðrin], yella deg wammud-nneɣ
Tizi-ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Delles,
Aɛfir…, yella di tuget n temnaḍin s uzar(DR), akken it-nnufa deg tantaliyin-nniḍen :
- Tuddriwin [tud͡ driwin], (tam), (S.Cid Kaoui, 1907). Negar tamawt daken
awal-agi yella kan ɣer talɣa n usget.
 Lɛaqel: [lʕaqəl], asg lɛeqal [lʕəqal], yella di tmslayin i nezrew Tizi-ɣenif,

Aẓeffun, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Delles, Aɛfir s uẓar (ƐQL),
s wazal n 75%, maca tella tamḍawit anda nnufa qqaren:
- Aɛeqli: [aʕəqli] deg Uwqas, s wazal n 5%.
- Lɛaqel: [lɑ:qəl], deg temnaḍt n Ibḍac d Wat qeḍiɛa s wazal n 10%
- Lɛaqel: [jʕaqəj], (ƐQL), deg Illula umalud Buzgen, s wazal n 10%.
Ma deg tantaliyin-nniḍen :
- Ɛaqel : [ʕaqəl] (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
- Amaɛqel : [amaʕqəl] asg imeɛqal [iməʕqal], (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Ɛaqel : [ʕaqəl], asg Iɛqalen [iʕqalən], (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Lqanun : [lqanun] asg leqwanen [ləqwanən], yella deg wammud-nneɣ Tizi-ɣenif,

Azzefun, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Delles, Aɛfir… s uẓar
(QN)s wazal n 75%, (Wali takreḍa 02), maca tella tamḍawit :
-
Lqanun: [l͡rqanun], (QN), deg temnaḍt n Ibḍac, s wazal n 5%.
- Lqanun : [l͡ʒqanun], (QN), deg temnaḍt n At qeḍiɛa, s wazal n 5%.
- Lqanun: [Jqanun], (QN), deg Illula umalu akked Buzgen s wazal n 5%.
Akken it-nnufa daɣen di tantaliyin nniḍen selid di trifit anda it-nnufa:
Ngar tamawt i uṣenṭaq n yimesli [l], yemgarad di temnaḍin n At jennad akked
Buzgen d Yillula umalu, imesli-agi yesɛa tamḍawit ɣef laḥsab n temnaḍin.
- Qanun: [qanun], (ch), (M.Gaudry).
33
- Qanun: [qanun], (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).

- Reqanun: [rəqanun], (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
Deg imedyaten-a yella-d uɣelluy n tergalin, anda teɣli tergalt [l], imi awal-agi d
areṭal si taɛrabt, s leqleb n yisem deg tmaziɣt.
 Lqayed : [lqajəð], asg leqyyad [lqəjjað], yella deg wammud-nneɣ di temnaḍin i

deg nga tazrewt Tizi-ɣenif, Aweqas, Azzefun, Laɛzayeb, Isnaǧen, Taqsebt, Icciqer,
Tinqacin, Adekkar, At Yiraten, At Yanni, Kendira, Ssuq letnin s uẓar (QD)s uzal n
80%, akken it-nnufa :
- Lqayed: [jqajeð], (QD), deg temnaḍt n Buzgen akked Illula umalu, s wazal n
10%.
- Lqayed: [l͡rqajəð] (QD) deg temnaḍt n Ibḍac, s wazal n 5%.
- Lqayed: [l͡ʒqajəð] (QD) deg temnaḍt n At qeḍiɛa s wazal n 5%.
- Reqayed: [rəqajəd], asg reqyad [rəqjad], (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
Imesli [l] yesɛa tamḍawit deg temslayin n leqbayel akked tantala Terifit anda
yettuɣal neɣ yettewanṭaq d [r] deg Terifit, akala-agi i yellan s waṭas deg tantaliyin
Terifit n lemaruk, i deg i d-yettili tuɣalin neɣ aṣenṭeq n yimesli [l]d [r], yettusemma
(Arrezder).
Ma deg temslayin n Teqbaylit yesɛa ugar n temḍawit, deg Ilula d Buzgen
yettwanṭaq d [j], akken nnufa daɣen snat n tamḍawin-nniḍen deg tmslayin n At
jennad [l͡r] deg Ibḍac akked [l͡ʒ] At qḍiɛa.
 Taɛmamt:[θaʕmamθ], yella deg wammud-nneɣ s uzar (ƐM) di 10 n temnaḍin

(Aɛfir, Ibḍac, At qeḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqcin, Iciqer, At yanni, Adekkar, Ilula
Umalu(igreb), Buzgen (aḥriq)s wazal n 50%, (wali takreḍa 07), akken it-nnufa daɣen
deg tantaliyin-nniḍen am terifit :
- Taɛmamet [taʕmamət], (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
Maca deg wammud n At jennad nnufa-d tamḍawit deg imesli [Ɛ] anda i d-
yettewanṭaq d teɣri taɣezfant [ɑ:], [Θɑ:maməθ], s wazal n 10%, tarrayt-agi di
temsislit tettusma (Tegnaɣri).
34
 Laɛwayed: [laʕwajəð], yella deg wammud-nneɣ imerra s uzar (ƐWD), s wazal n

80%, macca tella temḍawit deg temnaḍin n At jennad akked Buzgen(aḥriq) d
Illula(igreb):
- Yaɛwayed: [jaʕwajəð], (ƐWD), Illula d Buzgen, s wazal n 10%.
- Laɛwayed: [lɑ:wajəð], (ƐWD), deg Ibḍac akked At qḍiɛa s wazal n 10%.
Akken it-nnufa deg tantaliyin-nniḍen:
- Leɛada:[ləʕada](rif),
- Ɛadet: [ʕadət], asg laɛwayed [laʕwajəd], (mzb), (J.DELHEURE1984).
- Leɛada: [ləʕada], asg leɛadet [ləʕadət], (tm, chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
Ngar tamawat i yemsli [d], yettewanṭaq d anezziɣ [ð] deg tantala taqbaylit, ma
deg tantaliyin-nniḍen yettwanṭaq d anagaɣ [d].
 Timɛemmart: [θimʕəm͡marθ], asg timɛemrin [θimʕəmrin], yella deg wammud-

nneɣ s uzar (ƐMR), awal-agi nnufa-t yemgarad di kra n temnaḍin:
- Timɛemmart: [θimʕəm͡marθ] deg 08 n temnaḍinn Laɛzayeb, Iṣennajen,
Taqṣebt, Aɛfir, Delles, Makuda (Tineqqacin, Iciqer), Adekkar, s wazal n
40%.
- Timamert: [θimɑ:merθ], asg timamrin [θamɑ:mrin], deg 02n tmnaḍin Ibdac,
Adrar at Qḍiɛa s wazal n 10%.
- Tamɛemmart: [θamʕəm͡marθ]di 10 n tmnaḍin Illulen Umalu (Igreb), Buzgan
(Aḥriq),
Tizi-ɣenif, At-Yanni, At-Yiraten, Ḥiẓer, Awqas, Aẓeffun, Kendira, Ssuq Letnin s
wazal n 50%.
Di tamḍawit-agi nger tamawt i teɣri tamezwarut n wawal, tbeddel (i) tuɣal d (a),
(wali takreḍa 14).
 Lɛerc: [lʕərʃ], asg laɛruc [laʕruʃ], yella s uẓar (ƐRC) deg wammud-nneɣ s
wazal n 90%, maca yella wanda nnufa tamḍawit deg wayen yerzan imesli [Ɛ]
di temnaḍt n At jennad, yettwaneṭaq d [ɑ:] [lɑ:rʃ] s wazal n 10%
Deg imdyaten-agi i yezrin nger tamawat i wesnṭeq n imsli [Ɛ], yella wanda
yettwanṭaq d [ɑ:] aɣezfan, am temnaṭ n at jennad.
35
Deg umagrad-is « presentation de systeme phonologique Kabyle» M.O.LACEB

yesfehem-d tarat-agi, anda yenna: «ilaq ad nẓer belli tafesna n teɣzef, yeqqen ɣer
tergalt tagurzt tilimslit[ɛ] anda ur telli ara»12 (d tasuqilt-nneɣ).
Akken i d-yenna daɣen: « iba n tergalt yekka-d seg umhis n useɣzef anaɣri. »13
 Tuččit: [θutʃ͡ tʃiθ], (Č), yella deg wammud-nneɣ di 10 n temnaḍin (Ḥizer, Delles,
Kendira, At yiraten, Aweqas, Ssuq letnin, isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Tizi-ɣenif), s
wzal n 50%. (Wali takreḍa 07).
 Tiẓri: [θiƶri], yella wawal-agi deg wammud-nneɣ s uẓar (ẒR), s wazal n 90%,
maca tella tamḍawit di tmeslayt n Uwqas anda nnufa qqaren :
- Timezrit [θiməƶriθ], (ZR), s wazal n 5%.
Tamḍawit-agi tella-d s tmarna n uzewir n umeyaɣ (m) ɣer wawal (tiẓri), tarat-agi
qqaren-as asuddem n teɣara. (Wali takreḍa 12).
 Taqbilt: [θaqvit͡t], asg tiqbilin [θiqvilin], yella deg wammud-nneɣ deg temnaḍt n
Iciqer akked Udekkar, s uẓar (QBL) s wazal n 10%, ma deg temnaḍin-nniḍen ur d-
yeqqim ara. Ula deg tantaliyin-nniḍen nnufa-t s uẓar-agi maca tella tamḍawit:
- Aqbil [aqbil] asg iqbilen [iqbilən] di teclḥit (S.Cid Kaoui, 1907).
D asemɣar i wawal n teqbaylit (taqbilt).
- Agbil [agbill] asg igbilen [igbilən] di temaziɣt (S.Cid Kaoui, 1907).
Ngar tamawt i tergalt tancuncant [B], yemgarad uṣenṭeq-is seg tantala ɣer tayeḍ,
akken nwala yettewanṭaq d anezziɣ, am di teqbaylit d trifit [v], yettwanṭaq diɣ d
anaggaɣ am deg tmaziɣt[b].
Ma deg wayen yerzan imesli [q], yettwasen s temḍawit-is [ɣ], maca tikelt-a
nnufa-d tamḍawit-nniḍen i yemsli-agi deg tantala n temaziɣt, anda imesli aclal [q]
yuɣal d anaɣan [g], tarat-agi nnufa-tt ula deg tantala tarifit.
 Ttufiq: [t͡sufiq], yella di temnaḍin n wammud-nneɣ s uzar (WFQ), yesɛa

tamḍawit tamsislit deg yimsli [t], yella wanda yettwanṭaq d [ts] di temslayin Tizi-
ɣenif, Tigzirt, Ibḍac, Aderar At Qeḍiɛ, Tinqacin, Isenaǧen, Delles, Aɛfir, At Yanni,
12
Mohand-Oulhadj LACEB. 2000.« Presentation du système phonologique kabyle », etudes et
documents berberes, p.18.
13
Idem, p.18.
36
At Yiraten…s wazal n 80%, lamaɛna yella wanda yettwanṭaq d [t], [tufiq] amdya di
temslayet n Ḥizer d Udekkar, Kendira, Ssuq Letnin s wazal n 20%, tarat-agi tettusma
(tizgenaggaɣt), anda ttuɣalent tergalin tinaggaɣin d tizegnagaɣin, tettuneḥsab gar
tɣariwin n tantala taqbaylit, (wali atkreḍa 15). Akken diɣ i nnufa awal-agi di
tantaliyin-nniḍen:
- Wefaq: [wəfaq], seg uzar (WFQ), (chh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Sewfaq: [səwfaq], seg uzar (WFQ), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Amwefaq: [amwəfaq], seg uzar (WFQ), (mzb), (J.DELHEURE1984).
 Lḥerma: [lħərma], yella di tuget n temnaḍin i deg i d-nejmaɛ ammud-nneɣ s uẓar

(ḤRM), maca di tantaliyin nniḍen nuffa tamḍawit tamsislit, amedya di temzabet anda
qqaren lḥerm [lħərm].
 Ssuq: yella yella di tuget n temnaḍin n wammud-nneɣ s uẓar (SQ), akken it-nnufa
daɣen deg tantaliyin nniḍen s uẓar-agi maca yella wanda nufa tamḍawit amedya di
tanetala temaziɣt anda yettubeddel waclal (Q) s unaɣan (G), ssuq [s͡ suq] →ssug
[s͡ sug].
- Ssug: [s͡ sug], (SQ), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Lemkes: yella deg wammud-nneɣ s uẓar (KS), maca nnufa tella tamḍawit deg
wayen yerzan tiɣri:
- Lemaks: [ləmaks], (KS), di temnaḍt n Delles s wazal n 5%.
- Lemuks: [ləmuks], (KS), deg Aɛfir, d Taqsebt s wazal n 10%.
- Lemkes:[ləməks], (KS), di 17 n temnaḍin ( At qeḍiɛa, Ibḍac, At yanni, At
yiraten, iciqer, Aweqas, Adekkar, Tizi-ɣenif, Kendira, SSuq letnin…)s wazal
n 85%, (wali takreḍa 02).
BASSET yenna-d: « Aserwes antalay ysebgan-d daken tiɣir taččurant di kera n
temslayin tezmer ad tuɣal d tiɣri tilemt deg temslayin-nniḍen, ɣef aya ilaq ansetaɛref
daken tiɣri tilemt d talkamt n ussenqes n teɣri taččurant. »14 (D tasuqilt-nneɣ seg
Basset, 1952, p8).
14
BASSET André, 1952 : La Langue berbère, (Handbook of African Languages, PartI) London :
Oxford University International African Institue.
37
 Tabzart: [θavzarθ], yella di tuget n temnaḍin n wammud-nneɣ s uẓar (BZR),

akken it-nnufa di tantaliyin-nniḍen am tumzabet, d tergit:
- Tbezart [tbəzart] (mzb), (J.DELHEURE1984).

- Lbezra [lbəzra] (trg), (J.M.CORTADE 1967).
Di temsislit imesli [t] yesɛa kraḍt n tenḍiwa[t], [ts]d [θ], imesli-agi yemgarad
wamek i d-yettwanṭaq si tantala ɣer tayeḍ, deg tantaliyin tinziɣin yettwanṭaq d [θ]
neɣ d [ts], ma d tantaliyin tinaggaɣin senṭaqet-tt-id d [t].
Targalt tancunant [b], deg tantala taqbaylit tettwanṭaq d anziɣ[v], ma di kra n
tantaliyin-nniḍen yettewanṭaq d anaggaɣ[b].
 Taǧǧalt : [θad͡ ʒat͡t], asg tuǧǧal [θudʒ͡ d͡ ʒal], yella di tuget n temnaḍin n wammud-
nneɣ s uzar (JL), maca tella temḍawit deg tantaliyin-nniḍen :
- Tahǧǧalt : [θahdʒ͡ dʒatt͡], asg tihǧǧalin [θihdʒ͡ dʒalin], (HǦL), (mzb),
(J.DELHEURE1984).
- Tahejjalt : [θahəʒ͡ ʒat͡t], (HJL), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
Asenṭeq n imesli (J) deg wawal-agi, yemgarad seg tantala ɣer tayeḍ, amdya deg
tantala Taqbaylit d Tumzabt, yettewanṭaq d azgenaggaɣ (ǧ), ma deg tantaliyin-
nniḍen am tcelhit d tmaziɣt n lmaruk, tettwanṭaq d tajewjewt(j), «… (ǧ), yekka-d seg
tussda n tergalt (j), akala-agi tezggaɣt, yezmer ad yilli d aseḍɛef inaggaɣen, neɣ d
aseǧhed n uzemaḍ » 15(d tasuqilt-nneɣ seg M.O.LACEB, 2000).
Akken nger tamawet i uẓar n wawal-agi, anda nnufa teɣli tergalt tagurezt deg
uẓar (HJL) yuɣal (ǦL).
 Tamegreḍt : [θaməgrəŧ], asg timegraḍ [θiməgrađ], yella di kra n ṭimnaḍin n

wammud-nneɣ s uẓar(MGRḌ), di tuget n timnaḍin nettaf-it : tamegṛeḍt s wazal n
90%, maca tella tamḍawit acku yella wanda nnufa qqaren :
- Timegreḍt [θiməgrəŧ] : di temnaḍin n Yillulen Umalu (Igreb) D Buzgan
(Aḥriq) s wazal n 10%.
15
Mohand-Oulhadj LACEB. 2000. op, cit. p, 18.
38
Deg temḍawit-agi, tebddel tɣri tamenzut n wawal, [ a] yuɣal d [ i], akken daɣen i
tebddel teragalt [ḍ] deg wasuf n wawal-agi tuɣal d [ḍ] i d-yekkan seg temsartit gar [t]
n wunti akked yimsli [ḍ]i yellan ɣer taggara n wawal.
 Axweni: [axwəni], asg lexwan [ləxwan], yella deg wammud-nneɣ s uzar (XN),
asenṭeq- is yemgarad si temnaḍt ɣer tayeḍ:
- Axuni: [axuni], asg yexwan [jəxwan], deg Yillulen Umalu (Igreb), Buzgan
(Aḥriq) s wazal n 10%.
- Lexwan : [ləxwan] di temnaḍin Tizi-ɣenif, Ḥizer, At Yanni, At Yiraten,
Delles, Ibeḍac d At Qḍiɛa akked Iciqer….s wazal n 90%.
Nger tamawt awal axweni di temslayt n Yillulen Umalu d tin n Buzgan
yettewanṭaq-d (axuni), tarat-agi tettusma tagnaɣri, anda tirgalin tizgenaɣriyin
ttuɣalent d tiɣra.
 Ṭaleb: [ŧaləv], asg ṭelba [ŧəlva], yella deg wammud-nneɣ s uzar (ṬLB), asenṭeq n
wawal-agi di temnaḍin n wammud yemgarad:
- Ṭṭayeb: [ŧajəv], deg Yillulen Umalu (Igreb), Buzgan (Aḥriq) ɣef ufmiḍ n 10%
- Ṭṭaleb: [ŧŧal͡ʒəv], deg temnaḍt n Udrar at qeḍiɛa s wazal n 5%.
- Ṭṭaleb: [ŧŧal͡rəv], deg temnaḍt n Ibḍac, s wazal n 5%.
- Ṭṭaleb: [ŧŧaləv], di 16 n temnaḍin Adekkar, Tizi-ɣenif, ḥizer, At Yanni, At
Yiraten, Delles, Ibeḍac, At Qeḍiɛa, Icciqer….ɣef wazal n 80%
- Ṭaleb:[ŧaləb], asg ṭṭelba [ŧ͡ŧəlba], (ch),
- Ṭṭaleb:[ŧ͡ŧaləb], asg ṭṭelba [ŧ͡ŧəlba], (trg), (J.M.CORTADE1969).
Ayen nessen ɣef imesli [l] yesɛa tamḍawit [y], akken it-nnufa deg temslayt n
Yillulen Umalu (Igreb), d Buzgan (Aḥriq), [ŧaləv] → [ŧəjva].
 Lfeṭra: [lfəŧra], asg lfeṭrat [lfəŧraθ], yella deg wammu s uzar (FṬR), asenṭeq n
wawal-agi yemgarad di temnaḍin i d-nuda anda nnuf:
- Yfeḍra: [jfəđra], di temnaḍin n Yillulen Umalu(Igreb), Buzgan (Aḥriq) ɣef
ufmiḍ n 10%
- Lfeṭra : [lfəŧra], di temnaḍt n Uwqas ɣef ufmiḍ n 5%.
39
- Lfeḍra: [lfəđra], di temnaḍin Tizi-ɣenif, ḥizer, At Yanni, At Yiraten, Delles,

Ibeḍac, At Qeḍiɛa, Icciqer….s wazal n 85%.
Akken i d-yenna Cécile : « Di temsislit d tesnilsit imesla inkrawen i yellan di yal
tantala n temaziɣt d tiregalin tinkrawin [ḍ] → [ṭṭ], i yettilin s tuget deg wawalen
ireṭalen. » (d tasuqil-nneɣ Cécile Lux.p78).
 Lewkil: [ləwkil], asget-is lewkilat [ləwkilaθ], yella deg temnaḍin (Tizi-ɣenif d

Makuda (Tineqqacin, Iciqer), Laɛzayeb, Taqsebt, s wazal n 80%aẓar-is (WKL),
yemgarad di kra n tugnatin:
- Yewkiy: [jəwkij], deg Yillulen Umalu (Igreb), Buzgan (Aḥriq) s ufmiḍ n
10%
- Lewekil: [l͡ʒwəkil͡ʒ], deg timnaḍin-nniḍen am Weɣrib (Adrar Nat-Qḍiɛa) s
wazal n 5%.
- Lewekil: [l͡rwəkil͡r], deg Tmizar (Ibḍac), s wazal n 5%.
Imesli [l], yesɛa tamḍawit [j], akken it-nnufa deg temslayt n Yillulen Umalu
(Igreb), d Buzgan (Aḥriq): [ləwkil] → [jəwkij], akked [l͡ʒ] d [l͡r] akken it-nnufa deg
temnaḍt n At jennad.
 Lexṭeya: [ləxŧəja], asget-is lexṭeyat [lexŧəjjaθ], aẓar-is (XṬ), di 12 At Yanni, At

Yiraten, Aweqas, Adekar, Kendira, Tigzirt, Iflissen…. S wazal n 60%, yella umgarad
di temnaḍin n wammud, anda nnufa qqaren:
- yexṭeya: [jəxŧəja], deg 02 n temnaḍin Illulen Umalu(Igreb), d Buzgan (Aḥriq)
s wazal n 10%
- lexṭeya: [l͡rəxŧəja], deg temnaḍt n Ibeḍac, ɣef ufmiḍ n 5%.
- lexṭeya: [l͡ʒəxŧəja], deg temnaḍt n At qeḍiɛa, s wazal n 5%. (Wali takreḍa 04).
 Tacemlit: [θaʃəmliθ], asget-is ticemliyin [θiʃəmlilin], yella deg wammud-nneɣ s

uzar (CML) akken it-nnufa deg 03 n temnaḍin Aẓeffun, At-Yiraten, At-Yanni, s
wazal 15%, maca yella umgarad deg usenṭeq n wawal-agi anda nnufa qqaren:
- Tacemyit (θaʃəmjiθ), 02 n temnaḍin Illulen Umalu (Igreb) d Buzgan (Aḥriq) s
ufmiḍ n 10%. (Wali takreḍa 11).
40
 Lɣerama: [lʁərama], asg leɣramat [lʁramaθ], aẓar-is (ƔRM), awal-agi nnufa-t di

05 n temnaḍin ɣef snat n tugnatin i yemgaraden:
- Yɣrama: [jʁrama], deg Yillulen Umalu (Igreb), Buzgan (Aḥriq), s wazal n
10%
- Lɣerama: [lʁərama], deg timnaḍin-nniden am ḥiẓer, Aẓeffun, Ssuq Letnin, s
wazal n 15%. (Wali takreḍa 04).
 Laɛnaya: [laʕnaja], asg laɛnayat [laʕnajaθ], azar-is (ƐN), di 16 n temnaḍin Tizi-

ɣenif, ḥizer, At Yanni, At Yiraten, Delles, Icciqer…s ufmiḍ n 80%, amgarad yella di
snat n tugnatin:
- Yaɛnaya: [jaʕnaja], deg Yillulen Umalu (Igreb), Buzgan (Aḥriq) s wzal n
10%
- Laɛnaya: [l͡rɑ:naja], deg tmnaḍt n Ibeḍac, s wazal n 5%.
- Laɛnaya: [l͡ʒɑ:naja], deg timnaḍt n At Qeḍiɛa, s wazal n 5%.
 Leǧhaz: [ləd͡ ʒhaz], yemgarad usenṭeq n wawal-agi deg wammud-nneɣ di temnaḍt

n Aweqas s wazal n 5%, akken nnufa daɣen tamḍawit di temnaḍin n Illula umalu d
- Yeǧhaz: [jəd͡ ʒhaz], (ǦHZ), deg yillulen umalu (igreb) d buzgan (aḥriq) s
wazal n 10%. (Wali takreḍa 03).
- Zzehaj: [z͡ zəhaʒ], (ZHJ), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Azhej: [azhəʒ], (ZHJ), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
Awal-agi yekka-d seg uzar (JHZ), maca tella tamawt daken deg tantala taqbaylit
targalt (j) tuɣal d (ǧ), ɣef aya nezmer ad d-nnini: « imil (ǧ), tezmer ad tilli d tamḍawit
tuddist, mi ara nemuqel asenṭeq-is d tazgenaggaɣt taɣlalt ma ara d-ass zzat n
umanayin (l) »16. (d tasuqqilt-nneɣ seg M.O.LACEB, 2000).
Deg umedya-agi daɣen nnufa-d ayen wumi qqaren amyutti n uzar, « amyutti d
abddel n kra imesla deg umday n umslay, nesxdam awal-agi tikwal mi ara yillin
imesla mebaɛaden, ma yella meqaraben nessexdam awal n umeyutti» (d tasuqqilt-
nneɣ seg Dubois.J).
16
Mohand-Oulhadj LACEB. 2000. op, cit. p, 18.
41
 Tiwizi: [θiwizi], asg tiwiziwin [θiwiziwin], yekka-d seg uzar (WZ), yella deg 15n
temnaḍin n wammud (Tizi-ɣenif, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, d Makuda…), (wali takreḍa
11), s wazal n 75%, akken it-nnufa daɣen deg tantaliyin-nniḍen maca tella ker
tamḍawit:
- Twiza: [twiza], asg tiwizawin [twizawin], (rif), (SERHOUAL.M, 2001-
2002).
- Twiza: [twiza], asg tiwizawin [tiwizawin], (ch), (M.A. HADDADOU 2006-
2007).
Ngar tamawt i teɣri tamzwarut de wawal-agi, deg tantala tarifit d tecawit yella-d
uɣeluy n teɣri tamezwarut (i) deg wasuf,
Akken newala daɣen i negar tamawt i tergalt tanziɣet (t) deg teqbaylit tuɣal d
tanagaɣet deg tecawit d terifit.
 Lesdaq: [ləsðaq], yekka-d seg uzar (SDQ), yella deg wammud di 19 n temnaḍin
(Tizi-ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Adekkar, Tigzirt, Iflissen, d Makuda, At Yiraten, At
Yanni, Kendira…), s wazal n 95%, (wali takreḍa 03), akken it-nnufa daɣen deg
- Sdaq: [sðaq], (rif), (Raymon Jamous).
 Tawacult: [θawaʃut͡t], asg tiwaculin [θiwaʃulin], yella deg wammud n temnaḍin-

agi (Tizi-ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Adekkar, Tigzirt, Iflissen, d Makuda, At Yiraten, At
Yanni, Kendira, Aweqas…), s uzar (WCL), tugt n temnaḍin ur d-senṭaqent ara
targalt (l) ɣer tagara n wawal deg wasuf unti, yettwaneṭaq d (t) ussid.
«Nessuffeɣ-d tarɣara tuzzigt i yismawen n wunti yettfakan s tergalin l akked m, yuɣ
lḥal msartint akked tergat t n wunti» 17 . (d tasuqqilt-nneɣ R. BOUKHERROUF
année: 2011 p29).
 Tilist: [θilisθ], asg tilisa [θilisa], yekka-d seg uzar (LS), 16 n temnaḍin n
wammud-nneɣ sexdament awal-agi s wazal n 80%, maca nnufa tamḍawit anda
qqaren:
17
BOUKHERROUF, Ramdane, 2011 : « Les réalisations phonétiques en kabyle, le cas de la tension
consonantique en berbère (kabyle) », p.29.
42
- Tilist: [θil͡ʒisθ], di temnaḍt n At qḍiɛa s wazal n 5%.

- Tilist: [θil͡risθ] di temnaḍt n Ibḍac s wazal n 5%.
- Tilist: [θijisθ], di temnaḍin n Ilula d Buzgen s wazal n 10%.
- Talest: [θaləsθ], asg tilisa [θilisa], deg temnaḍt n Ḥizer s uzar (LS) s wazal n
5%. (Wali takreḍa 10).
Ibeddel lqaleb n wawal “i-i” yuɣal “a-e”, deg wasuf ma deg usget yeqqim akken
yella, akken yenna GUERRAB Said: « la comparaison entre les dialects berbere fait
surgir un phenomena d’apophonie qu’est une modification vocalique dans un lexeme
en passant d’un parler a un autre »18.
 Taxerrubt: [θaxərruvθ], asg tixrbin [θixrbin], yella deg wammud-nneɣ di 08 n

temnaḍin (Ibḍac, Iciqer, At qeḍiɛa, At Yiraten, Illula Umalu, Buzgen, Adekkar,
Tinqaci), s uzar (XRB)s wazal n 40%. (Wali takreḍa 01).
 Taryalt: [θarjat͡t], asg tiryalin [θirjalin], yella deg wammud-nneɣ s uzar

(RYL), akken it-nnufa deg temslayin n At jennad, Illula umalu, d Buzgen s
wazal n 20%.
 Amɣar: [amʁar], asg imɣaren [imʁarən], timenaḍin i deg nega tasastant Tizi-
ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Adekkar, Tigzirt, Iflissen, d Makuda, Kendira, At Yiraten, At
Yanni, Ssuq letnin, sexdament awal-agi i d-yekkan seg uzar (MƔR).
 Lweɛda: [lwəʕða], asg lwɛadi [lwʕaði], yella deg wammud di 16 n temnaḍin Tizi-
ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Adekkar, Tigzirt, Iflissen, d Makuda, At Yiraten, At Yanni,
Illula, Buzgen… s uzar (WƐD), s ufmiḍ n 80%, maca tella tamḍawit:
Deg tmeslayet n At jennad yella-d wayen wumi qqaren tagnaɣri, anda targalt [ɛ]
tettwanṭaq d [ɑ:], [L͡ rwɑ:ða] s wazal n 10%.
Ma deg temslayet n Ilula Umalu akked Buzgen, imesli [l] yettwanṭaq d [j],
lewaɛda [jwaʕða] ɣef ufemiḍ n 10%.
18
GUERRAB Said. 2014. Analyse dialectometrique des parlers berberes de Kabylie, INALCO, p73.
43
 Tawsa: [θawsa], timnaḍin n wammud-nneɣ sexdament awal-agi i d-yekkan s uzar

(WS), s wazal n 15%, akken it-nnufa daɣen deg tantaliyin-nniḍen:
- Tawsa: [θawsa], asg tiwsiwin [θiwsiwin], (WS), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-
2002).
- Tawsa: [tawsa], asg tiwsiwin [tiwsiwin] (chl), [θawsa], asg tiwsiwin
[θiwsiwin] (tam), (WS), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Ccerṭ: [ʃ͡ ʃərŧ], asg ccuruṭ [ʃ͡ ʃuruŧ], yella deg wammud n temnaḍin i nezrew s uzar
(CRṬ), akken yella daɣen deg tantaliyin-nniḍen s uzar-agi am:
- Ccerṭ: [ʃ͡ ʃərŧ], asg ccuruṭ [ʃ͡ ʃuruŧ], (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Cerṭ: [ʃərŧ], asg ccuruṭ [ʃuruŧ], (mzb), (J.DELHEURE1984).
 Lewziɛa: [ləwziʕa] asg lwzaɛi [lwzaʕi], yella s uzar (WZƐ) deg temnaḍin n
wammud-nneɣ Azeffun, Adekkar, Aɛfir, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At qeḍiɛa,
Delles…), s wazal n 60%, tella tamḍawit:
- Yewziɛa: [jewziʕa], (WZƐ), deg temslayin n Illula akked Buzgen. 10%, (wali
takreḍa 06).
 Timecreḍt: [θiməʃrəŧ], asg timceraḍ [θimʃrađ], yella deg wammud-nneɣ s
uzar (CRṬ) deg temslayin n Tizi-ɣenif, Ibḍac, laɛzayeb, Illula umalu,
Buzgen, At yanni, At yiraten, Ḥizer, Kendira, Ssuq letnin s wazal n 50%,
 Adewwar: [aðəwwar], yella deg wammud-nneɣ s uzar (DWR), deg 03 n
temnaḍin (Isnaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb), s wazal n 15%, akken it-nnufa daɣen deg
- Adewwar: [aðəwar], yekka-d seg uzar (DWR), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-
2002).
 Lfatiḥa: [lfatiħa], asg [ləfwatəħ], d awal sexdament akk temnaḍin n wammud-

nneɣ, s ufmiḍ n 100%, akken i t-nnufa daɣen deg tantaliyin-nniḍen s yiwen uzar
(FTḤ):
- Lefatiḥa: [ləfatiħa], (FTḤ), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
44
 Nnesba: [Nnəsva], yekka-d seg uzar (NSB), yettusxdam wawal-agi deg temnaḍin
Tizi-ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Aɛfir,
Delles…, akken it-nnufa deg tantaliyin-nniḍden, maca yella umegarad:
- Naseb: [Nasəb], (NSB), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
- Naseb: [Nasəb], (NSB), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Naseb: [Nasəb], (NSB), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Axxam: [ax͡ xam], asg ixxamen [ix͡ xamən], yella deg temnaḍin n wammud-nneɣ s
uzar (XM), maca nnufa tamḍawit anda llan qqaren:
- Taɣahamt: [taʁahamt], asg tiɣhamin [tiʁhamin], (ƔHM), (trg), (J.M.
CORTADE 1967).
- Tixxamin: [tix͡ xamin], (XM), (mzb).
« Kra n imesla ttebddilen deg temsislit seg imesli ɣer wayeḍ melba ma yebddel
unamek n wawal, deg-s ad nnaf abddel seg (ɣ) ɣer (x) » 19 (d tasuqilt-nneɣ seg
TIGZIRI.N, 2004), akken i t-id-nnufa deg umdya-agi, maca akken newal tella-d
temarna n tergal (h) ɣer uzar n wawal-agi di tantala tatergit.
 Lfidya: [lfidja], (FD), yella deg wammud n temnaḍin-agi Tizi-ɣenif, Azzefun,

Ibḍac, Tigzirt, Iflissen, Makuda, At Yiraten, At Yanni, Aɛfir, Delles…s wazal n
90%, lamana tella tameḍawit :
- Yfedya : [jfədja], (FD), deg temnaḍin n Illual d Buzgen. 10%.
Akken daɣen i t-nnufa deg tantaliyin-nniḍen macca yemgarad :
- Fda : [fda], seg uzar (FD), (mzb), (J.DELHEURE1984).
- Tifdi: [tifdi], (FD), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Amusnaw: [amusnaw], asg imusnawen [imusnawən], yella deg wammud n Tizi-

ɣenif, Azzefun, Ibḍac, Adekkar, Tigzirt, Iflissen, d Makuda, At Yiraten, At Yanni s
uzar (SN), maca tella tamḍawit :
- Amusni : [amusni], (SN), (mzb), (J.DELHEURE1984).
 Luǧna : [lud͡ ʒəna], yekka-d seg uzar (LǦN), yettusxdam deg temnaḍt n Delles s
wazal n 5%.
19
TIGZIRI.N, 2004. op, cit.
45
Tiɛrifin : [θiʕrifin], yekka-d seg uzar (ƐRF), yella deg wammud-nneɣ, akken i t-
nnufa deg idlis n HANOUTEAU, maca nnufa tameḍawit di temnaḍt n At jennad
anda qqaren :
- Tiɛrifin : [θi:rifin], di temnaḍt n At jennad, s wazal n 5%, anda imsli [Ɛ],
yettwanṭaq d tiɣri taɣezfant [i:].
 Tamzurt: [tamzurt], asg timzera [timzəra], yekka-d seg uzar (ZR), yella deg
wammud n temnaḍt n Ssuq letnin s wazal n 5%, maca nnufa tamḍawit, deg wayen
yerzan asenṭaq n wawal-agi deg tantaliyin-nniḍen :
- Tamzurt: [tamzurt], asg timzera [timzəra], (ZR), (rif), (SERHOUAL.M,

2001-2002).
- Amẓur: [amƶur], asg imẓuren [imƶurən], (trg), (J.M.CORTADE 1969).
Asenṭaq n imesli (z) yemxalaf seg tantala ɣer tayeḍ, di tetargit yettwaneṭaq d ufay…
 Ccix : [ʃ͡ ʃix], yella deg wammud n temnaḍin-agi Ḥizer, Tizi-ɣenif, At Yanni,
Larebɛa n At Yiraten, Isnaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb, Ibḍac, Icqer, Tinqacin, Buzgen,
Illula Umalu, Adekar, Aderar At Qeḍiɛa, Azeffun, Aɛfir, Delles, Aweqas, Ssuq
Letnin, Kendira, s uzar (CX).
Tagrayt :
Deg uḥric-agi nesleḍ tamsislit i wektawal n ussudes n temti d tesartit-is, gar 20 n
temnaḍin n tmurt n leqbayl, d tantaliyin n tmaziɣt (Tarifit, Tatergit, Tacelḥit, Tacawit
akked Temaziɣt n lemaruk d Tumẓabt), i aɣ-d-isbgen acali amsislay yellan ama gar
temslayin n teqbaylit ama gar tantaliyin n tmaziɣt, acal-agi yettban-d deg waṭas n
isewiren gar-asen wid i-dnnufa deg tezrawt-nneɣ :
Tizenzeɣt:
- [t] di Teclḥit yettwanṭaq d [θ] deg Teqbaylit d Tmaziɣt.
- [b] deg Tumaẓbt d Tetargit yettwanṭaq d [v] diTeqbaylit.
Tagnaɣri:
- [w] yuɣal d tiɣri [u].
46
- Targalt[ɛ] tettwanṭaq d tiɣri taɣezfant [ɑ:] akked [i:] deg temslayin n At

jennad.
Arezder:
- [l]→[r], deg tantala Tarifit.
Tijewjewt:
- [ǧ], [d͡ ʒ] → [j], [ʒ].
Tizgenaggaɣt:
- [j], [ʒ] → [ǧ], [d͡ ʒ].
- [t] → [t͡s]
Abddel n teɣra:
- [i] → [a]
- [a] → [u] → [e].
Tamsertit :
- [l]+[t] n wunti → [T].
- [ḍ]+[t] → [ṭ].
Akken i d-nnufa kra n temḍawin-nniḍen:
- [ḍ] tamḍawit-is d [ṭ].
- [l] tamḍawit-is d [j], [l͡r], [l͡ʒ].
- [x] tamḍawit-is d [ɣ].
- [q] di Teqbaylit→ [g] deg Tmaziɣt n Lmaruk.
47
Ixef wis kraḍ:
Tasleḍt tasnamkit
Tagrayt tamatut
Awal di teqbaylit yezmer ad yesɛu aṭas n yinumak, akken daɣen yezmer ad

yesɛu aṭas n yiknawen. Deg uḥric-agi tasleḍt tasnamkit, ad neɛred ad d-nefk iknawen
n wawalen anda i yettbeddil akk uẓar, macca anamek d yiwen.
Tasnamkit d tsleḍt n yinumak (isnumak) n wawalen di tutlayt, d wassaɣ n yinumak i
yettilin gar wawalen yezmer ad yili wassaɣ n umyellel d tmegla n tegduzla n
umerwes…. D awal id d yesnulfa umusnaw n tesnalsit afransis MICHEL BEAL
iwakken ad yesgzi ilugan n ubeddel deg inumak n wawal.20
 Tajmaɛt [θaʒmaʕəθ] yella di kra n temnaḍin n wammud-nneɣ (Aɛfir, Ibḍac, At

qḍiɛa, Azeffun, Tineqcin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣenif, Ḥizer, Kendira, At
yiraten, Aweqas, Ssuq letnin, isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt) s uẓar (JMYƐ), s wazal n
85%, akken it-nnufa deg tantaliyin nniḍen am Teclḥit d Terifit, maca yella wanda
nnufa d awal nniḍen anda ibeddel uẓar amedya di temslayt n Delles, Ilula umalu
akked Buzgan nnufa qqaren:
- Agraw: [aɤraw], aẓar-is (GRW), Ilula umalu, d Buzgan s wazal n 10%.
- Luǧna: [lud͡ ʒna], azar-is (LǦN), Delles s wazal n 5%, (wali takreḍa 08).
- Tediwet [tədiwət], (trg) (J.M. CORTADE 1967).
- Harfiqt: [harfiqθ], hirfiqin [hirfiqin], (ch), (P.Bourdieu1985).
 Taddart: (θad͡ darθ), asg: tuddar [θud͡ dar], tudrin [θuðrin], yella deg wammud-
nneɣ s uẓar (DR), di tuget n tmslayin i deg nega tazrawet (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa,
Azeffun, Tineqcin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣenif, Ḥizer, Kendira, At yiraten,
Aweqas, Ssuq letnin, isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu akked
Buzgan), akken it-nnufa daɣen di tantaliyin nniḍen s uẓar yemxalafen amedya di:
- Nnezlet: [n͡ nəzlət], asg nnezlayet [n͡ nəzlajət], (NZL), (chlh,tam), (S.Cid Kaoui,
1907).
- Aɣrem: [aʁrəm], asg iɣerman [iʁərman] (ƔRM), (trg), (J.M. CORTAD 1967).
- Adewwar: [adəw͡war], asg iduwwura [iduw͡wura], (DWR), (rif), (SERHOUAL.M,
2001-2002).
Akken it-nnufa daɣen deg tantaliyin-nniḍen s uzar (DR) macca anamek yemgarad,
amedaya at-id-nefk deg tumzabt d tcawit:
20
TOURATIER.C, 2009. La sémantique, Ed Armand colin, HGR, Paris, p8.
49
Tagrayt tamatut
- Tiddar: [tid͡ dar], asg tiddarin [tid͡ darin], deg unamek n uxxam (mzb),
(J.DELHEURE 1984).
- Hadert: [hadərt], deg unamek n uxxam di tantala tecawit, (P.Bourdieu.1985).
 Lesdaq: yella deg wammud-nneɣ di 18 n temnaḍin (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa,

Azeffun, Tineqcin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣenif, Ḥizer, Kendira, At yiraten,
Isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt Delles, Ilula umalu akked Buzgan) s uẓar (SDQ), s
wazal n 90%, maca yella wanda tella tanḍawit acku yella wanda nnufa-d awal
yemgaraden deg uẓar amdya:
- Leǧhaz [ləd͡ ʒhaz], (ǦHZ), deg temnaḍt n Aweqqas s wazal n 5%
- Ccerṭ: [ʃ͡ ʃərŧ], (CRṬ), Ssuq letnin s wazal n 5%, (wali takreḍa 03).
- Leɛdalat: [ləʕdalat], (ƐDL), (mzb), (J.DELHEURE 1984).
- Zzehaj: [z͡ zəhaʒ], (ZHJ), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Azhej: [azhəʒ], (ZHJ), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Tiẓri: yella deg wammud-nneɣ (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa, Azeffun, Tinaqcin,

Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Kendira, At yiraten, Aweqqas, Ssuq letnin,
isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt) s uẓr (ẒR), s wazal n 95%, maca nnufa tamḍawit
Tisudent uqaruy: [θisuðənt uqaruj], nnufa-t deg temslayet n Ḥizer azal n 5%.
Di tantaliyin nniḍen amedya deg tantala n temẓabit, anda it-nnufa:
- Ccerḍ [ʃ͡ ʃərđ], (CRḌ), (mzb), (J.DELHEURE 1984).
- Taggalt: [tag͡ galt] asg tigglalin [tig͡ galalin], (trg) (J.M. CORTAD 1967).
 Tawacult: [θawaʃut͡t], asg tiwaculin [θiwaʃulin], d awal i d-nnufa deg wammud-

nneɣ (Aɛfir, Ibḍac, At qeḍiɛa, Azeffun, Tinaqcin, Icciqer, At yanni, Delles, Ilula
akked Buzgan, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, At yiraten, Aweqqas, Ssuq
letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt) s uẓar (WCL), maca tella tanḍawit acku yella
wanda innufa kra n wawalen di tantaliyin nniḍen s uẓar yemgaraden ɣef wagi:
- Ihan: [ihân], asg ihanen [ihânən] (HN), (trg), (J.M. CORTAD 1967).
- Taxant: [taxant], (XN), (tm) (S.Cid Kaoui, 1907).
- Leɛyela: [ləʕjəla], (ƐYL), (chlh) (S.Cid Kaoui, 1907).
50
Tagrayt tamatut
 Lamin: [lamin], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (MN) (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa,
Azeffun, Tineqcin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, At
yiraten, Aweqqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt…), maca nnufa
tanḍawit di tantala tatergit s uẓar (MWL) amâwal (trg) (J.M. CORTAD 1967).
-ineflas [inflas],(fls), (aṭlas aɛlayen), (R .MONTAGNE 1930 )
 Lɛuqqal: [lʕuq͡ qal], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (ƐQL), maca tella tanḍawit
acku yella wanda nnufa aẓar yemgaraden di tantaliyin nniḍen:
- Aneɛzam: [anəʕzam], (ƐZM), (mzb), (J.DELHEURE 1984).
- Asengranen: [asəngranən], (trg), (J.M. CORTADE 1967).
-
 Tilist: [θilisθ], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (LS), s wazal n 85%, maca yella
wanda tella tamḍawit, deg tantaliyin nniḍen nnufa aẓar yemxlafen:
- Rresm: [r͡ rəsm], (RSM), deg temslayin n Kendira d Aweqqas s wazal n 15%,
- Leḥddadet: [ləħd͡ dadət], (ḤD), (clhl, tm), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Tasebdet: [tasəbdət], asg tisbedad [tisbədad], (BD), (trg), (J.M. CORTAD
1967).
 Taxerrubt: [θaxər͡ rovθ], yella deg 8 n temnaḍin i deg nga tazrawt (Ibḍac, Iciqer,
At qḍiɛa, At Yiraten, Ilula umalu, Buzgan, Adekkar, Tineqacin) s uẓar (XRB), s
wazal n 40%, maca tella tanḍawit ama deg temnaḍin n leqbayel ama deg tantaliyin-
nniḍen:
- Adrum: [aðrum], asg iderma [iðərma], (DRM), yettusexdam di 12 n
temnaḍin (Aɛfir, Aẓeffun, At yanni, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, Aweqas, Ssuq
letnin, Isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles) s wazal n 60%, (wali takreḍa01).
- Tigmi: [θigmi], (GM), (clh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Leɛayela: [ləʕajəla], (ƐYL), (mzb), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Lqanun: [lqanun], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (QN) (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa,
Aẓeffun, Tineqqacin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, At
yiraten, Aweqqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu
51
Tagrayt tamatut
akked Buzgen), maca tella temḍawit deg tantaliyin-nniḍen nnufa awal yemgaraden
deg uẓar macca d yiwen unamek:
- Cceriɛa: [ʃ͡ ʃəriʕa], (CRƐ), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
-
 Leɛwayed: [ləʕwajəð], yella deg wammud-nneɣ s uzar (ƐWYD), (Aɛfir, Ibḍac, At
qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqacin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira,
At yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu
akked Buzgan), maca yella umgired deg tantaliyin-nniḍen anda nnufa awal
yemgaraden lamaɛna yiwen unamek:
- Taɣara: [taʁara], asg tiɣriwin [tiʁariwin], (ƔR), (trg), (J.M. CORTADE
1967).
- Ssunnet: [s͡ sun͡ nət], (SN), (mzb), (J.DELHEURE 1984).
 Taryalt: [θarjat͡t], yella deg wammu-nneɣ (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa, Aẓeffun,

Tineqqcin, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, At yiraten, Isennaǧen, Laɛzayeb,
Taqsebt, Delles, Ilula umalu akked Buzgan) s wazal n 80%, s uẓar (RYL), maca yella
wanda nnufa d awal-nniḍen s uẓar yemgaraaden:
- Tunt: [θunt], asg tunan [θunan], (N) deg temslayin n Ssuq letnin, Awqas s
wazal n 10%
- Amur: [amur], (MR), deg temslayt n Kendira s wazal n 5%
- Iterasen: [iθərasən], (TRS) deg temslayet n Icciqqer s wazal n 5%
-
 Amɣar: [amʁar], asg imɣaren [imʁarən], yella deg wammud-nneɣ (Aɛfir, Ibḍac,
At qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqacin, Iciqqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer,
Kendira, At yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilul
umalu akked Buzgan), s uzar (MƔR), akken it-nnufa deg tantaliyin-nniḍen:
- Ameɣar: [aməʁar], (MƔR), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
- Ameɣar: [aməʁar], (MƔR), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
Maca deg tantaliyin-nniḍen nnufa tamḍawit, anda nnufa awal yemgaraden
deg uẓar:
- Afqir: [afqir], asg ifqiren [ifqirən], (FQR), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Awesar: [awəsar], asg iwesaren [iwəsarən], (WSR), (mzb),
(J.DELHEURE 1984).
52
Tagrayt tamatut
- Aciban: [aʃiban], asg icibanen [iʃibanən], (CB), (tam), (S.Cid Kaoui,

1907).
 Amusnaw: [amusnaw], asg imusnawen [imusnawən], yella deg wammud-nneɣ

(Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa, Azeffun, Tinaqcin, Icciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif,
Ḥizer, Kendira, At yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt,
Delles, Ilul umalu akked Buzgan), s uẓar (SN), maca tella temḍawit s uẓar
yemgaraden ladɣa deg tentaliyin-nniḍen, amedya:
- Leɛalem: [ləʕaləm], (ƐLM), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Leɛalem: [ləʕaləm], asg leɛulama [ləʕulama], (ƐLM), (trg), (J.M.
CORTADE 1967).
 Tiwizi: [θiwizi], asg tiwiziwin [θiwiziwin], yella deg wammud (Aɛfir, Ibḍac, At
qḍiɛa, Azeffun, Tineqqacin, Icciqer, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, Awqas,
Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu akked Buzgan) 75%,
s uẓar (WZ), maca nnufa yesɛa agdawal yemgaraden fell-as deg uẓar ama deg
teqbaylit, ama deg tantaliyin-nniḍen:
- Tacemlit: [θaʃəmliθ], deg temslayin n At yanni, At yiraten.25%, (wali
takreḍa 11).
- Lemɛawnet: [ləmʕawnət], (ƐWN), (clhl, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Tadhelt: [tadhəlt], asg tidehal [tidəhal], (DHL), (trg), (J.M. CORTADE
1967).
 Timecreḍt:[θiməʃrəŧ], asg timecraḍ [θiməʃrađ], yella deg wammud-nneɣ s uẓar

(CRḌ) deg tmeslayin n Tizi-ɣennif, Tineqqacin, At Yanni, At Yiraten, Ḥizer, Ilula
Umalu… s wazal n 45%, maca tella temḍawit, acku nnufa agdawal yemgarad deg
uẓar:
- Lewziɛa: [ləwziʕa], asg lewzaɛi [ləwzaʕi], (WZƐ), deg tmeslayin n
Iciqqer, At qḍiɛa, Taqsabet, Delles, Aɛfir, Isennaǧen, Adekkar… s wazal
n 50%.
- Zert: [zərt], (ZRT), deg Awqas s wazal n 5%, (wali takreḍa 06).
Akken nnufa yella wanda sexdamen awalen-agi di sin, am tmeslayin n At
Jennad (Ibeḍac) d Buzgen, qqaren lewziɛa neɣ yewziɛa qqaren timcreḍt daɣen.
53
Tagrayt tamatut
 Lweɛda: [lwəʕða], asg lweɛadi [lwəʕaði], yella deg wammud (Aɛfir, Ibḍac, At
qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqcin, Iciqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer, Kendira, At
yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu
akked Buzgen) s wazal n 90%, s uzar (WƐD), maca yesɛa agdawal yemgaraden deg
uzar:
- Ttebyita: [t͡səvjiθa], asg ttebyitat [t͡səvjiθaθ], yella deg temslayt n At
yiraten s uzar (BYT) azal n 5%.
- Zzerda: [zzərda], asg zzerdat [zzərdaθ], yella deg tmeslayt n Uɛfir s uẓar
(ZRD) azal n 5%.
 Tawsa: [θawsa], yella deg wammud-nneɣ di 18 n temnaḍin (Aɛfir, Ibḍac, At

qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqcin, Iciqqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif n, Ḥizer, At
yiraten, Awqas, Isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula umalu akked Buzgan) s
wazal n 90%, s uẓar (WS), maca nnufa-d tamḍawit, yella wawal-nniḍen yemgaraden
deg uẓar:
- Lḥenni [Lħənni], (ḤN), deg tmeslayin n Ssuq Letnin d Kendira s wazal n
10%, (wali takreḍa 09).
 Taǧǧalt: [θadʒ͡dʒat͡t͡ ], asg tuǧǧal [θudʒ͡ dʒal], yella deg wammud-nneɣ (Aɛfir,
Ibḍac, At qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqcin, Iciqqer, At yanni, Adekkar, Tizi-ɣennif, Ḥizer,
Kendira, At yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, Ilula
umalu akked Buzgan) s uẓar (ǦL), maca tella tamḍawit deg tantaliyin-nniḍen am
tetargit anda nnufa aẓar yemgarad:
- Tanuḍeft: [tanuđəft], asg tanḍufin [tanđufin], (NḌF), (trg), (J.M.
CORTADE 1967).
-
 Tamegreḍt: [θaməgrəŧ], asg timegraḍ [θiməgrađ], yella di timnaḍin n wammud-
nneɣ (Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa, Azeffun, Tineqqcin, Iciqqer, At yanni, Adekkar, Tizi-
ɣennif, Ḥizer, Kendira, At yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb,
Taqsebt, Delles, Ilula umalu akked Buzgan), s uẓar (MGRḌ), maca tella temḍawit
acku deg tantaliyin-nniḍen nnufa d awal-nniḍen xas ma yemgarad uẓar lameɛna
anamek d yiwen:
- Tanrut: [tanrut], yekka-d seg uẓar (NR), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
54
Tagrayt tamatut
- Tamenrut: [tamənrut], yekka-d seg uẓar (NR), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Isnuri: [isnuri], azar-is (NR), deg unamek inɣa, (rif), (SERHOUAL.M,
2001-2002).
 Lfidya: [lfidja], asg lfidyat [lfidjaθ], yella deg wammud s uẓar (FD), awal-agi deg
tantala tatergit yesɛa agdawal yemarad deg uẓar:
- Asîfi: [asîfi], asg isîfiten [isîfîtən], (SF), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
 Ṭṭaleb: [ŧŧaləv], asg ṭṭelba [ŧ͡ŧəlva], yekka-d s uẓar (ṬLB), yella deg wammud n
temnaḍin i nezrew (Ḥizer, Tizi-ɣennif, At Yanni, Larebɛa At Yiraten, Isnnaǧen,
Taqsebt, Laɛzayeb, Ibḍac, Iciqqer, Tineqqacin, Buzgan, Ilula Umalu, Adekkar,
Adrar At Qḍiɛa, Aẓeffun, Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq Letnin, Kendira), maca dg
tantaliyin-nniḍn am tcelḥit d tmaziɣt n lmerruk nnufa qqaren awal yemgaraden:
- Iqaren: [iqarən], (QR), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Iɣaren: [iʁarən], (QR), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Ccerṭ: [ʃ͡ ʃrəŧ], asg ccuruṭ [ʃ͡ ʃuruŧ], yella deg wammud n temnaḍin-agi( Ḥizer, Tizi-
ɣennif, At-Yanni, Larebɛa At Yiraten, Isennaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb, Ibḍac, Iciqer,
Tineqqacin, Buzgan, Ilula Umalu, Adekkar, Adrar At-Qḍiɛa, Aẓeffun, Aɛfir, Delles,
Awqas, Ssuq Letnin, Kendira), s uẓar (CRḌ), akken it-nnufa daɣen di tantaliyin-
nniḍen, macca tella tamḍawit am di tetargit qqaren:
- Lekâl: [ləkâl], (KL), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
 Amyuqqen: [amjuq͡qən], yekka-d s uẓar (QN), yella deg temnaḍin n At jennad

(Ibḍac, Atqeḍiɛa) s wazal n 10%, maca tella tamḍawit di temnaṭ-nniḍ anda nnufa
qqaren:
- Imensi n yeqfafen: [imənsi gəqfafən], Kendira s wazal n 5%.
- Tameɣra:[θaməʁra], deg temnaḍin n yiciqer, Tineqqacin, Buzgan, Ilula
Umalu, Adekkar, Adrar nat- Qḍiɛa, Aẓeffun, Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq
Letnin, Ḥizer, At Yanni, Larebɛa nat Yiraten, Isennaǧen, Taqsebt,
Laɛzayeb) s wazal n 70%.
- Tinfkit: [θinfkiθ], (FK), deg Tizi-ɣenif s wazal n 5%.
55
Tagrayt tamatut
 Lɛerc : [lʕərʃ], asg laɛruc [laʕruʃ], yella s uẓar (ƐRC) deg wammud-nneɣ di
temnaḍin Iciqer, Tineqqacin, Buzgan, Ilula Umalu, Adekkar, Adrar nat Qḍiɛa,
Aẓeffun, Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq Letnin, Ḥizer, Tizi-ɣenif, At-Yanni, Larebɛa nat
Yiraten s wazal n 75%, maca tella temḍawit, anda nnufa qqaren :
- Adewwar: [aðəw͡war], yekka-d seg uzar (DWR), deg tmeslayin n
(Isnnaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb) s wazal n 25%.
- Adewwar: [aðəw͡war], yekka-d seg uẓar (DWR), (rif), (SERHOUAL.M,
2001-2002).
- Xums, rebɛa: [xums], [rubʕa] : aẓar-nsen (xms)(rbɛ), aṭlas ɛlayen,(R
MONTAGNE 1930).
 Laɛnaya: [laʕnaja], asg laɛnayat [laʕnajaθ], aƶar-is (ƐN), yella deg temnaḍin
n wammud Iciqer, Tinəqqacin, Buzgan, Ilula Umalu, Adekkar, Adrar nat-
Qḍiɛa, Aẓeffun, Aɛfir, Delles, Awqas, Ssuq Letnin, Ḥizer, Tizi-ɣennif, At-
Yanni, Larebɛa nat-Yiraten…, deg tantaliyin-nniḍen nnufa awalen-nniḍen
yemgaraden deg uẓar:
- Lemḥamit: [ləmħamit], (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Lemuɛawnet: [Ləmuʕawnət], (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Amestan: [aməstan], asg amestanen [aməstnən], (trg), (J.M. CORTADE
1967).
 Lḥerma: [lħərma], yekka-d seg uẓar (ḤRM), yella deg temnaḍin n wammud-
nneɣ, ma deg tantaliyin-nniḍen nnufa d awal-nniḍen s uẓar yemgaraden, macca
yiwen unamek:
- Leɛareḍ: [ləʕarəđ], (ƐRḌ), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Leḥima: [ləħima], (ḤM), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
 Ssuq: [s͡ suq], yekka-d seg uẓar (SQ), yella di temnaḍin n wammud-nneɣ akk
sexdament awal-agi, maca yella wanda nnufa tamḍawit, am di tantaliyin-nniḍen,
nnufa awal-nniḍen yemgaraden deg uẓar:
- Areḥbet: [arəħbət], (RḤB), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
56
Tagrayt tamatut
 Tabzart: [θavzarθ], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (BZR), akken it-nnufa di

tantaliyin-nniḍen am Tumzabt, d Tergit, maca llant tantaliyin-nniḍen anda nnufa
agdawal-is yemgarad fell-as deg uẓar:
- Lefareḍ: [ləfarəđ], (FRḌ), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Leɣramet: [ləʁramət], (ƔRM), (tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Tiwisi: [tiwisi], (SW), (trg), (J.M. CORTADE 1967).
 Axxam: [ax͡ xam], asg ixxamen [ix͡ xamən], yella deg temnaḍin n wammud-nneɣ s
uzar (XM), maca nnufa agdawal-is llan anda qqaren:
- Tigmi: [tigmi], (GM), (chlh), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Taddart: [taddart], (DR), (tm), (S.Cid Kaoui, 1907).
- Taddart: [taddart], (DR), (ch), (BOURDIEU.P.1985).
 Timɛemmart: [θimʕəm͡marθ], asg timɛemrin [θimʕəmrin], yella deg wammud-

nneɣ s uẓar (ƐMR), awal-agi nnufa-t yemgarad deg tantaliyin-nniḍen ladɣa deg uẓar:
- Zawiya: [zawija], (ZW), (rif), (SERHOUAL.M, 2001-2002).
 Lexṭeya: [ləxŧəja], asget-is lexṭeyat [lexŧəjjaθ], aẓar-is (XṬY), yella di temnaḍin n

wammud (Iciqer, Tineqqacin, Buzgan, Ilula Umalu, Adekkar, Adrar n at- Qḍiɛa,
Aɛfir, Delles, Awqas, Tizi-ɣennif, At-Yanni, Larebɛa nat-Yiraten), s wazal 75%,
yella wanda nnufa qqaren awal-nniḍen ixulfen aẓar:
- Leɣrama: [ləʁrama], asg leɣramat [ləʁramaθ], aẓar-is (ƔRM), (Ḥizer,
Aẓeffun, Ssuq letnin) s wazal 25%, (wali takreḍa 04).
- Nnazlet: [n͡ nazlət], (NZL), (mzb), (J.DELHEURE 1984).
- Cceriɣa: [ʃ͡ ʃəriʁa], (CRƔ), (trg), (J.M.CORTADE 1969).
- Cceraɛ: [ʃ͡ ʃəraʕ], (CRƐ), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
 Tamzurt: [θamzurθ], asg timezra [θiməzra], yekka-d seg uzar (ZR), yella deg
wammud n temnaḍt n Ssuq letnins wazal n 5%, nnufa tamḍawit, acku yella ugdawal
ixulfen fell-as azar maca yiwen unamek:
- Timennifrit: [θimən͡ nifriθ], asg timennufriyin [θimən͡ nifrijin], (NFR), deg
temnaḍin n leqbayel, (J.M.DALLET 1982) s wazal n 95%.
- Tana yurwen: [tanajurwən], (RW), (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).
57
Tagrayt tamatut
 Taɛmamt:[θaʕmamθ], yella deg wammud-nneɣ s uẓar (ƐM) di 10 n temnaḍin

(Aɛfir, Ibḍac, At qḍiɛa, Aẓeffun, Tineqqcin, Iciqer, At Yanni, Adekkar, Ilula Umalu,
Buzgan) s wazal n 50%, ma deg temnaḍin-nniḍen nnufa sexdamen awal yemgaraden
ɣef wagi xas akken yiwen unamek-nsen:
- Tuččit: [θutʃ͡ tʃiθ], (Č), yella di 10 n temnaḍin (Ḥizer, Delles, Kendira, At
yiraten, Awqas, Ssuq letnin, isennaǧen, Laɛzayeb, Tizi-ɣennif, Taqsebt), s
wazal n 50%, (wali takreḍa 07).
Tagrayt:
Deg uḥric-agi nezrew amawal i d-negmer deg temnaḍt n leqbayl, deg-s nnufa
yella wemgired ama gar temnaḍin-agi, ama gar tantaliyin-nniḍen:
- Aṭas n wawalen mgaraden deg uẓar maca anamek-nsen d yiwen; amdya
Timecreḍt→ Lewziɛa →Zert,
- Aṭas n wawalen sɛan yiwen uẓar ma d anamek yemgarad; amdya deg
wawal “Taddart”, deg tantala taqbaylit yesɛa anamek “taddart”, ma deg
tantaliyin-nniḍen am temẓabit d tecawit, yesɛa anamek n “uxxam”.
- Tuget n wawalen yettusexdamen deg uktawal n ussudes n temti d tesartit-
is d imerḍilen, s wazal n 62.96% kkan-d seg tutlayt n teɛrabt, amdya:
Tajemaɛt; Ṭṭamen; Lqanun; Taɛmamet; Lsedaq; Lɣerama…
58
Tagrayt tamatut
Tagrayt tamatut
59
Tagrayt tamatut
Di tagara n tezrat-nneɣ, neṣṣaweḍ ad d-nesban tamḍawit yellan gar 20 n

temnaḍin n leqbayel. Nesleḍ awalen yettusxdamen deg ussudes n temtti, deg sin
yeswiren n tutlyat timsislit d tesnamkit, i deg yemgarad wammud-nneɣ almend n
temnaḍin ideg ay t-id- negmer.
Aḥric amezwaru, nesegza-d tarrayt n ugmer d usenked n wammud. Akken

daɣen i d-neglem imeslɣa d temnaḍin n tzarwt-nneɣ, deg wammuda-gi nesaweḍ
njemɛ-d azal n 54 n wawalen iccuden ɣer ussudes n temtti.
Deg ixef wis sin negga taseleḍt tamsislit i wawalen-agi, taseleḍt-agi d tin i aɣ-
d-isebgnen kra n yeswiren i deg ttemgaradent tmeslayin n teqbaylit am tegnaɣri,
abddel n teɣra, abddel n kra n tergalin am [ḍ] yettuɣal d [ṭ], [l] yesɛa ugar n temḍawit
[j], [l͡r], [l͡ʒ], rnu ɣer waya targalt (ǧ) yettunḥsabn d tamḍawi n (j), ɣef aya di kra n
temnaḍin (j) yettwanṭaq d (ǧ) ma yella di kra n tantaliyin nniḍen neger tamawat d
yella wanda rnunt kra n tergalin ɣer uzar n wawal amedya taǧǧalt tuɣal taheǧǧalt deg
tmezabit, tahejjalt deg tacelḥit d tmaziɣt n lemaruk, akken i newala daɣen imesli [q]
di teqbaylit yettwanṭaq d [g] d anaggaɣ di tantala tamaziɣt amdya [s͡ suq] [s͡ sug],
[θaqvilt] [θagvilt].
Ma d ixef wis kraḍ d tasleḍt tasnamkit, deg-s nufa-d ddeqs n wawalen
isdukkel-iten uẓar maca anamek yemxalaf ladeɣa deg tantaliyin-nniḍen amdya: awal
“taddart” s uzar (DR) deg tantala tacawit d tmezabit “taddart” s uzar (DR) yesɛa
anamek n “uxxam”, akken i d-nnufa wid yemgaraden deg uẓar maca yiwen unamek
amdya: awal “tiwizi” s uzar (WZ) yesɛa agdawal “tacemlit”azar-is (CML), “zert”
azar-is (ZRT). Taggayt-a terza azal n 62.96% n wawalen d ireṭṭalen seg tutlyt n
taɛrabt deg-sen (tajemaɛt, ṭṭamen, lamin, ssuq, tufiq, lwekil, lqanun...).
Ɣer tagara n umahil-agi, nexdem-d kra n tkarḍiwin n trakalt tutlayant akken
ad d-nsefhem wa ad d-nessebgen tasledṭ-nneɣ am akken ara att-id-yessebgan yal
amnadi deg trakalt n tesnilet.
60
Tiɣbula
Timerna
ALLAOUA Madjid, 1994. Variation phonétique et phonologique en kabyle, in

Etude et Document Berbère 11, Paris, Boite à Document.
AMEUR Meftaha, 1990 : « A propos de la classification des dialectes berbères »,

Etudes et Documents Berbères 7, pp.15-27.
BASSET André, 1929 : Etudes de géographie linguistique en Kabylie (sur quelques
termes concernant le corps humain), Paris, Librairie Ernest Leroux.
BASSET André, 1936. Atlas linguistiques des parlers berbères : Algérie-Territoires
du Nord (Noms d’animaux domestiques /Fascicule I : Equidés). Alger : Université
d’Alger.
BASSET André, 1939. Atlas linguistiques des parlers berbères : Algérie-Territoires
du Nord (Noms d’animaux domestiques /Fascicule II : Bovins). Alger : Université
d’Alger.
BASSET André, 1946 : « Le Système de phonologique du berbère », GLECS IV.
pp.33-36.
BASSET André, 1952 : La Langue berbère, (Handbook of African Languages,
PartI) London : Oxford University International African Institue.
BASSET André, 1959. Articles de dialectologie berbère (préfacé par Emile
BENVENISTE). Paris : Klincksieck.
BOUKHERROUF, Ramdane, 2011 : « Les réalisations phonétiques en kabyle, le cas
de la tension consonantique en berbère (kabyle) », Pluralità e dinamismo culturale
nelle società berbere attuali, Studi africanistici. Quaderni di studi Berberi e Libico-
berber ; I, Università degli studi di Napoli L’Orientale : Dipartimento di studi e
ricerche su africa e paesi arabi, Unior, Napoli, pp.27-32.
BOURDIEU, Pierre. 1985. La sociologie de l’Algérie, Paris.
CHAKER Salem, 1972, « La langue berbère au Sahara», Revue de l'Occident

musulman et de la Méditerranée, Volume11, Numéro 1, pp. 163-167.
CHAKER Salem : 1977. Manuel de linguistique berbère (Problème de phonologie
berbère (kabyle)). Ed, ENAG, Alger, p.p. 77-116.
CHAKER Salem : 1971. Spirantisme en berbère en GLECS, tome xvi, p 03.
CHAKER.S : 1996. Manuel de linguistique berbère (syntaxe et diachronie), Ed,

ENAG, Alger.
CHALLAH Seïdh, 2013 : « corpus (linguistique) et cartographie : l’interprétation de

certains phénomènes de variation régionale (à «Tizi-Ouzou» », Iles d Imesli N°5,
Laela-UMMTO, p.p.169-194.
62
Timerna
CID KAOUI.S. 1907. Dictionnaire Français-Tachelhit et Tamazight (dialectes

berbères du Maroc). Paris
CORTADE, J, M. 1967. Lexique Français-Touareg (dialecte du l’Ahaggar).
DALLET, J.M. 1982. Dictionnaire Kabyle-Français, parler des Ath-Menguellat. Ed :

Algérie, SELAF. Paris.
DELHEURE.J.1984. Agraw n yiwalen Tumzabt-Tafrensist. SELAF. Paris.
DUBIOS.J.1994. Dictionnaire de linguistique et des sciences de langages. Ed :

Larousse. Paris.
GALAND 2010, Regards sur le berbère. Centro Studi Camito-Semitici, Milan 2010,
386 p.
GALAND Lionel, 2001, “Plaidoyer pour la comparaison”, dans Dymitr Ibriszimow
et Rainer Vossen (éds.), Études berbères. Actes du 1. Bayreuth-Frankfurter
Kolloquium zur Berberologie.
GALAND Lionel, 2002. "Unité et diversité du vocabulaire berbère". In Etudes de
linguistique berbère. : 375-390. Leuven- Paris : Peeters. [(1970.) in Atti Della
Settimana maghrebina, (Cagliari, 22-25 maggio 1969). : 5-16. Milano : Giuffrè
(Università di Cagliari, Pubblicazioni della Facoltà di Giurisprudenza, Serie II
(Scienze politiche), Instituto di Studi Africani).
GALAND Lionel, 2002, Études de linguistique berbère. Peeters, Louvain / Paris
GALAND, Lionel. 2002. "Géographie linguistique dans la région d’Imi n-Tanout
(Grand Atlas marocain)" In Etudes de linguistique berbère. : 391-405. Leuven-Paris :
Peeters.
GALAND.L : 1970.Unité et diversité du vocabulaire, Milano. Dot. A. Giuff. Re.
Edition, p 15.
GUERRAB Said. 2014. Analyse dialectometrique des parlers berberes de Kabylie,

INALCO, p73.
HADDADOU, M.A. 2006-2007. Dictionnaire des racines berbères communes. HCA.
HANOUTEAU, A. LETOURNEUX, A. La Kabylie et les coutumes kabyles. Tom2,

Ed Bouchain, Paris.
HASSANI Saïd : 2015. « Base de données kabyles : corpus, données et

exploitation » Iles d imesli, LAELA, UMMTO. Pp.163-191.
63
Timerna
HASSANI Said, 2015 « Base de données kabyles: corpus, données et exploitation »,

Iles d Imesli N°7, LAELA-UMMTO, pp.163-191
http://revue.ummto.dz/index.php/idi/article/view/1387
IBN Khaldoun, 2013 : Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de

l’Afrique Septentrionale, Alger, Berti éditions.
IDRISSI. Abdessamad.2016. Amawal.net. IRCAM.
KOSSMAN Maarten, 1999 : Essai sur la phonologie du proto-berbère, Allemagne,

RUDIGER Koppe VERLAG KOLN.
LACEB, Mohand-Oulhadj. 2000. Présentation du système phonologique kabyle,
études et documents berbères.
LAFKIOUI Mena, 2007. Atlas linguistique des variétés berbères du Rif. [Berber
studies, volume 16]. Koln : Rudiger Koppe Verlag.
LEHMAN.A et BERTHET.F.M. 2000. Introduction à la lexicologie, sémantique et
morphologie, Ed. Nathan, Her.
MADOUI Khellaf, 1995. Contribution à la géographie linguistique de la petite-

Kabylie. [Mémoire de magister]. Bejaia : Université de Béjaia. 193
MADOUI Khellaf, 1996. "Etudes de géographie linguistique en Petite-Kabylie". In
Etudes et Documents Berbères, N° 14. : 107-118. [Aix-en-Provence] : [Edisud].
MANSOURI, H.A.2004. Amawal n tamazight tatrart, Haut Commissariat à
l’Amazighité.
NAÏT-ZERRAD Kamal, 2004a. Linguistique berbère et applications. Paris :

l’Harmattan.
NAÏT-ZERRAD Kamal, 2004b. "Kabylie - Dialectologie" in CHAKER, Salem
(Directeur de la publication), Encyclopédie berbère, Tome XXVI : Judaïsme -
Kabylie. : 4067-4070. Aix-en-Provence : Edisud.
NAIT-ZERRAD, K. 2004. Kabylie dialectologie, in 26/judaïsme-Kabylie ax-en-
province, edisud.
NOUH, Adbellah. 2006-2007. Amawal n Teqbaylit d Tumẓabt. HCA.
PIOCOCHE.J : 1997. Précis de lexicologie français (étude et enseignement de

vocabulaire), Dunod, p 19.
RAMDANE Boukherrouf & TIGZIRI Noura, 2015, « Base de données kabyles :

collectes de données et applications.Synchronisation texte / son », Iles d Imesli N°7,
LAELA-UMMTO,pp.193-205.
http://revue.ummto.dz/index.php/idi/article/view/1388
64
Timerna
SERHAUAL, M. 2001-2002. Dictionnaire Tarifit-Français. Université Abdelmalek

Essaâdi.
TIGZIRI, Noura, 2004 : « Phonétique et phonologie du berbère », Actes des stages et

de perfectionnement pour les enseignants de Tamazight, HCA.
TOURATIER.C, 2009. La sémantique, Ed Armand colin, HGR, Paris, p8.
65
Timerna
Timerna
(Ammud d tikerḍiwin)
66
Timerna
Takerḍa 1: Tamḍawit n wawal “Adrum” gar 20 n temnaḍin n temurt n leqbayel.
Tasegzit: Di leǧiha n umalu d usammar, anẓul d ugafa sexdamen awal “Adrum” deg
temnaḍin Aɛfir, Azeffun, At yanni, Tizi-ɣenif, Ḥizer, Kendira, Aweqas, Ssuq letnin,
Isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, ma deg leǧiha talemast n tmurt di temnaḍin n
Ibḍac, Iciqer, At qeḍiɛa, At Yiraten, Illula umalu, Buzgen, Adekkar, Tinqaci,
sexdamen awal-nniḍen yemgaraden deg uzar xas ma anamek d yiwen “Taxarubt”.
67
Timerna
Takarḍiwet 2: tamḍawit n wawal “Taxes”, di 20 n temnaḍin n temurt n leqbayel.
Tisegzit: awal “Taxes”, deg temnaḍin-agi yesɛa ukuẓ n temḍiwin, di tugget n

temnaḍin sexdamen awal “lemkes” i yesɛan tamḍawit deg temnaḍin n Illula d
Buzgen “yemkes” anda imesli [l] yettwaneṭaq d [y], akken daɣen i d-yella ubddel n
teɣra “lemaks” deg umalu n tmurt tamnaḍt n Delles, “lemuks” deg Aɛfir d Taqsebt.
68
Timerna
Takarḍiwt 3: tameḍawit n wawal “Trousseau”, gar 20 n tmnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: di tama n umalu n tmur yeṭṭuqet wawal « lesdaq », ma deg usammer

alemas nnufa-d tamḍawit n imesli [l] yettwanṭaq d [y], di tama n lqern usammer
sexdamen awalen-nniḍen “Ccerṭ” deg temnaḍt n Ssuq letnin, “leǧhaz” deg temnaḍt n
Aweqas.
69
Timerna
Takrḍiwt 4: t ameḍawit n wawal “Procés”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: awal “Procés” di temnaḍin n tezrawt-nneɣ yesɛa snat n tameḍawin, di tuggt

n temnaḍin sexdamen awal “lexṭiya” i tameḍawit deg imesli [l] i yettwaneṭqen d [lr],
[lʒ] deg temnaḍin n Ibḍac d At qeḍiɛa, ma deg temnaḍin-nniḍen am Hizer, Ssuq
letnin d Uzeffun sexdamen awal-nniḍen “leɣrama”.
70
Timerna
Takarḍiwt 5: tamḍawit n wawal “Loi”, gar 20 n tmnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: di temnaḍin n wammud-nneɣ sexdamen akka awal « lqanun » , lamaɛna di

kra n temnaḍin tella tameḍawit deg wayen yerzan imesli [l].
71
Timerna
Takarḍiwt 6: tamḍawit n wawal “ partage de viande” gar 20 n temnaḍin n tmurt n

leqbayel.
Tisegzit: ɣer tam n ugafa n tmurt sexdamen awal “lweziɛa”, ma deg temnaḍt n unẓul
sexdamen awal “timecreḍt”, akken nnufa daɣen awal “”zert” ɣer tama n usammer
deg temnaḍt n Aweqas.
72
Timerna
Takarḍiwt 7: tameḍawit n wawal “Taɛmamet”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n

leqbayel.
Tisegzit: di temnaḍin n Aɛfir, Ibḍac, At qeḍiɛa, Azeffun, Tinaqcin, Icciqer, Agni

ḥmed, Adekkar, Illula Umalu, Buzgen sexdamen awal “taɛmamet”, xas akken tella
tameḍawit deg wayen yerzan asenṭaq n imesli[ɛ] di temnaḍin n At jennad anda
yettwaneṭaq d tiɣri taɣezfant[ɑ:], ma deg temnaḍin-nniḍen Ḥizer, Delles, Kendira, At
yiraten, Aweqas, Ssuq letnin, isenaǧen, Laɛzayeb, Tizi-ɣenif, Taqsebt sexdamen
awal “ tuččit”.
73
Timerna
Takerḍiwt 8: tamḍawit n wawal “ Comité de village”, gar 20 n temnaḍin n temurt n

leqbayel.
Tasegzit: awal “Comité” de village yesɛa aṭas n tamḍiwin, deg temnaḍin Aɛfir,
Iciqqer, Tinqacin sexdamen awal “tajemaɛit”, deg temnaḍin n Tizi-ɣenif; Delles;
Isenaǧen, Taqsebt, Laɛzayeb, At yanni nnufa qqaren “tajemaɛit”, deg Aweqas,
Kendira, Ssuq letnin, Ibḍac, At qeḍiɛa, Adekkar, Azeffun, At yiraten, Ḥizer
sexdamen awal “tajemaɛt”, ma deg temnaḍin n Illula d Buzgen nnufa awal
yemgaraden deg uzar ɣef umezwaru “Agraw”.
74
Timerna
Takarḍiwt 9: tameḍawit n wawal “Tawsa”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: di tugget n temnaḍin n umalu d usammer sexdamen awal “tawsa”, ma deg

temnaḍt n Ssuq letnin d Kendira sexdamen awal “lḥenni”.
75
Timerna
Takarḍiwt 10: tameḍawit n wawal “Limite”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: awal yuggten d “tilist”, xas akken tesɛa tameḍawit deg wayen yerzan
abddel n teɣra tilist yettwaneṭaq tallest deg temnaḍt n Ḥizer, akken nnufa tamḍawit
deg temnaḍin n usammer am Aweqas d Kendira anda qqaren “rresem”, yemgarad
uzar lamaɛana izediten unamek.
76
Timerna
Takarḍiwt 11: tameḍawit n wawal “Assistance” gar 20 n temnaḍin n tmurt n

leqbayel.
Tisegzit: ad nnaf s tugget awal “tiwizi” deg temnaḍin n Aɛfir, Ibḍac, At qeḍiɛa,
Azeffun, Tinaqcin, Icciqer, Adekkar, Tizi-ɣenif, Ḥizer, Kendira, Aweqas, Ssuq
letnin, isenaǧen, Laɛzayeb, Taqsebt, Delles, ma deg temnaḍin n At yanni, At yiraten,
Azeffun, Illula d Buzgen nnufa awal “tacemlit”.
77
Timerna
Takarḍiwt 12: tameḍawit n wawal “Dot”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: di tama n ugafa n tmurt nnufa sexdamen awal (tizeri), ɣer usammer
tamenaḍt n Uweqas tella tameḍawit anda yerna imesli[m] ɣer wawal-agi (timzrit),
ma deg uneẓul n tmurt deg temnaḍat n Ḥizer nnufa sexdamen awal-nniḍen i yexulfen
azar ɣef umezwaru (tisudent uqaru).
78
Timerna
Takarḍit 13: tameḍawit n wawal Protecteur, gar 20 n temanḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: awal yegten deg temnaḍin n wammud-nneɣ d (ṭṭamen), ɣer tama n umalu n
tmurt yettwaneṭaq (ḍamen) ibddel yimesli[ḍ]yettwaneṭaq d [ṭ].
79
Timerna
Takarḍiwt 14: tamḍawit n wawal “lieu sacré”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n leqbayel.
Tisegzit: ɣer tama n ugafa n tmurt yettusxdam wawal “timaɛmert” s temḍawit n

imesli [ɛ] deg temnaḍin n At jennad anda yettwanṭaq d tiɣri taɣezfant [i:], ma ɣer
tama n unzul ad nnaf “tamaɛmert”, seg ugafa ɣer unzul tebddel teɣri tamzewarut n
wawal [i] tuɣal[a].
80
Timerna
Takarḍiwt 15: tamḍawit n wawal “Convzntion”, gar 20 n temnaḍin n tmurt n

leqbayel.
Tisegzit: ɣer tama n ugafa d umalu n tmurt sexdamen awal ttufiq [t͡sufiq], lamaɛna di
temnaḍin n Ḥizer, Adekka, Kendira d Ssuq letnin sexdamen awal [tufiq], anda imesli
[t͡s] di temnaḍin n ugafa d umalu yettwanṭaq d [t].
81
Timerna
Ammud Tizi-ɣenif
Ameslɣu: MUḤMEDI Ɛumar 56iseggasen
Nekkni zik-nni tijmuyaɛ, amek llant zik-nni, zik-nni mam lemaḥkama-agi,

la justis-agi, qelil kan akka bac ad d-yehder yiwen fell-as par ce que zik-nni d
tijmuyaɛ i yefarun timsal ad tilli lemxalfa ger watematen, ger leǧiran i leɛarc ɣer
laɛrec, ama ɣef telisa, ama d aprobléme ayen yeɛnan tafamilt, ayen yaɛnan, d
tijmuyaɛ i tent-ifarun, lemaḥkama-agi zik-nni tteruḥun ɣur-s acu ɣef ayeg, yiwen
iruḥ yettḥewis ɣef wakal neɣ lekaɣeḍ kan akka, mi sin ara d-imexalafen ur tteruḥun
ara, d tijmuyaɛ i tent-ifarun kulci d tijmuyaɛ. Zik-nni llant ṣadaqat lemaɛna
timecraḍ, igellil isefayedi seg-s c’est-a-dire zik-nni ur yezmir ara yiwen ad yečč, d
anefaq, anefaq n ukesum, ad yenfaq yiwen akesum netta ad yečč leǧar-is ur itett ara,
ur itett ara alama yezwar-d i leǧar-is ad as-imud i leǧar-is. Tijmuyaɛ tesɛa un
président, byansur wumi qaren président n tejmaɛit d netta i d lemasul, tajmaɛit
tesɛa les membres, c’est-a-dire soit disons ɛecra neɣ tenac leɛibad seklfen akk s
tejmaɛit-nni yella le président deg-sen, lamin-nsen lamin n taddert akkni qqaren
ṭṭamen, ṭṭamenin, ṭṭamenin c’est-a-dire kul yiwen yeḍmen di lɛerc-is xater
taddaret mexalafent tefamilin kul tafamilt tesɛa ṭṭamen.
Am͡muð θizi-ʁənif:
Nək͡ kni ziχ n͡ ni θiʒmujaʕ aməχ l͡lant ziχ n͡ ni mam ləmaħkam jagi la justis-agi qəlil
kan ak͡ ka baʃ adjəhðər jiwən fəl͡las par ce que ziχ n͡ ni t͡siʒmujaʕ i jəfarun θimsal at͡sil͡li
ləmxaləfa ɤar waθəmaθən ɤar ləd͡ ʒiran i ləʕarʃ aləʕarʃ ama afθəlisa ama ða probléme
ajən jəʕnan tafamilt ajən jəʕnan t͡siʒmujaʕ iθəntifarun ləmaħkamajagi ziχ n͡ ni
ts͡ tsəruħun ʁurs aʃu afajəɤ jiwən iɍuħ its͡ tsəħwis afaχal nəʁ ləkaʁəđ kanak mi sin
adimxalafən uts͡ tsruħun ara t͡siʒmujaʕ iθntifarun kulʃi t͡siʒmujaʕ. Z͡ ziχ n͡ ni l͡lant
ᵴadaqaθ ləmaʕna θimʃrəŧ iɤl͡lil isfajədi səgs c’est-a-dire ziχ n͡ ni ujəzmirara jiwən
aðjətʃ͡ tʃ ðanəfaq anəfaq uχsum aðjənfaq jiwən aχsum nət͡sa aðjətʃ͡ tʃ ləd͡ ʒaris ujəst͡s ara
ujəst͡s ara alama jəzward gləd͡ ʒaris asim͡mud iləd͡ ʒaris θiʒmujaʕ θəsʕa un président
bjansur wumiq͡ qarən président t͡ təʒmaʕiθ ðnət͡sa iðləmasul θaʒəmaʕiθ θəsʕa les
membres, c’est-a-dire soit disons ʕəʃra nəʁ θənaʃ ləʕivað səklfən ak͡ k sθəʒmaʕiθ n͡ ni
jəl͡l le président ðəɤsən laminnsən lamin t͡tad͡ darθ ak͡ kni q͡ qarən ŧŧamən ŧ͡ ŧamənin
ŧ͡ŧamənin c’est-a-dire kuljiwən jəđmən iləʕaʃis xatər θad͡ darθ məxalafənt θəfamilin
kul θafamit θəsʕa ŧ͡ŧamən.
82
Timerna
Ammud Tinqacin
Amselɣu: MUWALI Wiza 57iseggasen.
Mi ara ad d-kren ad xedmen, ad nejmaɛen di taddart, mi ara xedmen leḥaǧa,

taɣawsa i lemtel ad aɣen timecreḍṭ, lewziɛa, mebaɛed ad barḥen di taddart, ad as-
inin ass n leflan ad d-ruḥem akk ɣer leǧamaɛ, seɛan leǧamaɛ, seɛan yiwen n ṭṭamen
di taddart iḍmenen ittejmaɛ-iten-id, mebaɛd aten-id-yejmaɛ ɣer taddart-nni ad asen-
yinni azekka d lejmaɛ ad d-ruḥem akk ɣer taddart-nni, ad asen-yinni azekka tura ad
d-xelṣem irkelli bac ad aɣen timecreḍṭ ad xelṣen akk kul yiwen aceḥal ara d-immud
win izmren ad ixleṣ i yiman-is win ur nezmir ara meskin ttexliṣen-as, igelllil
ttexliṣen-as, ttejamaɛen-d akk idrimen ur ttaǧan ara win n taddart-nsen ad iqim ur
isett ara akesum, ass-nni mi ara xedmen timecreḍṭ ilaq ameɣbun ad yečč, amrkanti
ad yečč, obliger, ur zemiren ara ad ǧǧen yiwen ur isett ara, xas ur isɛi ara ad ixeleṣ ad
as-xelṣen.
Mebaɛd diɣent tella aneda imtel ad d-yekker umenuɣ di taddart neɣ ur ttemlaɛin ara
neɣ acu mebaɛd ad d-ruḥ tejmayɛit n taddart, xater seɛun leɛqal baɛemada, waḥed
xemsa neɣ seta neɣ sebɛa neɣ aceḥal xeddmen, mebaɛd ad ruḥen ɣer leɛqal-nni ad
cetkin ad asen-innin felan akked felan ur ttemlaɛin ara, asen-isiwel, asen-siwlen ɣer
tejmayɛit, acu n sebba ɣef ur ttemlaɛin ara, ma ɣef tilist neɣ ɣef umenuɣ neɣ acu,
mebaɛd ad weten amek ara aten-saɛdlen, aten-saɛdlen ilaq ad ɛdlen, mebaɛd ur
ttekaren i tejmayɛit-nni alama mesamaḥen, d tagi i d tajmayɛit n leqbayel
normalement, ur ttaǧan ara yiwen ad imeqlaɛ akked wayeḍ, ur ttaǧan ara yiwen.
Tura imi im-d-nniɣ tajmayɛit-agi ur am-d-kemlaɣ ara, mi im-d-nniɣ tura lewziɛa-

agi, i lemtel tteruḥen la famille d iderman kul yiwen isemi-is la famille-ines,
tadrumt-is, laɛmum-is, taxarubt-nsen, amek i d-tekker texarubt-nsen, aprés kul
yiwen ad d-sbedden yiwen n ṭṭamen deg-s, ilaq ad yilli yiwen ara at-iḥkmen, akka i
xeddmen at zik, ma tella lewziɛa deɣa ad as-siwlen kan i wina, ma yella leḥaǧa
umenuɣ deɣa ad as-siwlen i win wukud inuɣ deg udrum-is toujours ilaq ad yilli
yiwen, ilaq kul yiwen ad yeḥkem adrum-is, ceɣul d aḥekam iten-iḥkem mi
ttemcawaren, akka-agi, aka am nekni, dagi ad d-kren aẓar-nsen, taxarubt-nsen,
amek i d-kren yiwet n lekunya mebaɛd mi ara tilli leḥaǧa ger-asen ad d-ṭṭefen kan
yiwen ujemayɛi i lemtel llant rebɛa n tewaculin, ama rebɛa neɣ xemsa n tewaculin
ad innin kan i wejmayɛi-nni kul yiwen ad d-yejmaɛ adrum-is, illa umenuɣ tteruḥun
ttaran-d ttar, ilaq ad nejmaɛen, d ijmuyaɛ ara tt-iferun, tajemaɛet n tenac, ilaq mekul
taddart ad d-tefk tenac n leɛibad.
zik tella la famille itteɛdi wawal-nsen, taqcict ad d-kerr di taddart xeḍbent di taddart,
ur ilaq ara ad att-dipacé akken ad as-tini ad ɣelbaɣ leflanteg ilaq ad d-assent kifkif di
leqḍyan, axater zik, tura akka, leṣdaq, ṣafi ad d-ikker leɛqal-nni ad as-yinni akken
tewwi yelli-s igellil ara tawwi yelli-s umarkanti, kifkif, normalment ilaq kifkif, aken
tewwi yelli-s-agi n wagi yesɛan ara tawwi yelli-s n win ur nesɛi ara, xedment d
leqanun, akken ara tawwi tin yesɛan ara tawwi tin ur nesɛi ara… meḥsub mi ara
83
Timerna
asen-fken taqcict, ad d-awwin ccix, wina wina s tidett ttaken tuččit, imaɛna ur ttaken
ara xila, tura i lemtel ad d-yass unexḍab ɣer teqcict ad ferun awal ad d-yawwi ccix ad
ɣren lefatiḥa, mebaɛd ad d-yekker bab n uqcic-nni, aqeli nebeɣ-aken i nesba, beɣiɣ
ad awwiɣ yelli-k i mmi leflani, ma yeqbel ad d-yinni imiren, ma ur yeqbil ara ad d-
yinni imiren, mebaɛd ad d-yekkes qaren-as taɛmmamet, ad d-yekkes iderimen ad
isers ɣef ṭabla ad as-yinni i bab n teqcict-nni kess a mmi azzal n taɛmmamet
tettalaseḍ, tuččit n teqcict, n yelli-k i leḥllal, yella wanda qqaren diɣ tiẓri
Am͡muð θinqaʃin:
[Mad krən aðxəðmən aðnəʒmaʕən iθad͡ darθ maxəðmən lħad͡ ʒa θaʁawsa iləmθəl
aðaʁən θimʃrəŧ ləwziʕa, məbaʕd aðvarħən iθad͡ darθ asin͡ nin ass ləflani adɍuħəm ak͡ k
arləd͡ ʒamʕ, səʕan ləd͡ ʒamʕ səʕan jiwən ŧ͡ ŧamən iθad͡ darθ iđəmnən its͡ tsəʒmaʕiθənid
məbaʕd aθənid iʒmaʕ arθad͡ darθ asənjin͡ ni azək͡ ka ðləʒmaʕ adɍuħəm ak͡ k arθad͡ darθ
n͡ ni að asənjin͡ ni azək͡ ka θura adxəlᵴəm irkuli baʃ adaʁən timʃərəŧ aðxəlᵴən ak͡ k kul
jiwən aʃəħal adim͡mud win izəmrən aðixləᵴ ijimanis winunzmir ara məskin
ts͡ tsəxliᵴənas iɤəl͡lil ts͡ tsəxliᵴənas ts͡ tsəʒamaʕənd ak͡ k iðrimən uzəmirənara aðd͡ ʒən
jiwən t͡tad͡ darθnsən aðiqim ujəst͡s ara aχsum as͡ s n͡ ni maxðmən θiməʃrəŧ ilaq aməʁvun
aðjətʃ͡ tʃ amarkanti aðjətʃ͡ tʃ obliger uzmirənara aðd͡ ʒən jiwən ujəst͡sara xas ujəsʕara
aðixləᵴ asxəlᵴən.
Məbaʕd ðiʁənt θəl͡la anda imθəl adjək͡ kər umənuʁ iθad͡ darθ uts͡ tsəmlaʕin ara nəʁ aʃu
məbaʕd adruħ θəʒmaʕiθ t͡tad͡ darθ xatər səʕun ləʕqal baʕmaða waħəð xəmsa nəʁ st͡sa
nəʁ səvʕa nəʁ aʃəħal xəd͡ dmən məbaʕd aðɍuħən arləʕqal n͡ ni aðʃəθχin asənin͡ nin fəlan
ak͡ kəð fəlanuts͡ tsəmlaʕinara asənsiwlən asənsiwlən arθəʒmajʕiθ aʃunsəba
afuts͡ tsəmlaʕinara maf θilisθ nəʁ af umənuʁ nəʁ aʃu məbaʕd aðwəθən aməχ
aθənsaʕðlən aθənsaʕdlən ilaq aðʕðlən məbaʕd uts͡ tsəkarən i θəʒmajʕiθ n͡ ni alama
məsamaħən t͡sagi it͡saʒmajʕiθ l͡ləqvajəl normalement, uts͡ tsad͡ ʒan ara jiwən aðimqəlaʕ
ak͡ kəðwajəđ uts͡ tsad͡ ʒan ara jiwən.
Θura imimdn͡ niʁ θaʒmajʕiθagi umdkəmlaʁara mimdn͡ niʁ θura ləwziʕajagi iləmθəl
ts͡ tsəɍħun la famille ðiðrəman kul jiwən isəmis la famille inəs θaðrumθis laʕmumis
θaxaruvθnsən aməχ idkər θəxaruvθnsən aprés kul jiwən adsvd͡ dən jiwən ŧ͡ŧamən ðəgs
ilaq aðjil͡li jiwən aθiħkmən ak͡ ka ixədmən aθziχ maθəl͡la ləwziʕa ðəʁa aðsiwlən kan
iwina majəl͡la lħad͡ ʒa umnuʁ ðəʁa assiwlən iwina ukuð in͡ nuʁ ɤwuðrumis toujours ilaq
aðjil͡li jiwən ilaq kul jiwən aðjəħkəm aðrumis ʃəʁul ðaħəkam iθəniħkəm mi
ts͡ tsəmʃawarən ak͡ kagi akam nukni ðagi adkrən aƶarnsən θaxaruvəθnsən aməχ idkrən
jiwəθ ləkunja məbaʕd mara θil͡li lħad͡ ʒa ɤarasən ad ŧ͡ŧəfən kan jiwən uʒəmajʕi iləmθəl
l͡lant rəvʕa təwaʃulin ama rəvʕa nəʁ xəmsa təwaʃulin aðin͡ nin kan i wəʒmajʕi n͡ ni kul
jiwən adjəʒmaʕ aðrumis il͡la umənuʁ ts͡ tsəɍuħun ts͡ tsarand t͡sar ilaq aðnəʒmaʕən
ðiʒmujaʕ at͡sifrun θaʒəmaʕθ ntnaʃ ilaq məkul θad͡ darθ adəfk θənaʃ ləʕivað.
Ziχ θəl͡la la famille its͡ tsəʕdi wawalnsən θaqʃiʃθ adkər iθad͡ darθ xəđvənt͡s iθad͡ darθ
ujəlaqara at͡s dipacé ak͡ kən asθini aðʁəlvaʁ ləflantəga ilaq ad asənt kifkif ðiləqđjan
axatər ziχ θura ak͡ ka ləᵴðaq ᵴafi adik͡ kər ləʕqal n͡ ni asjini ak͡ kən θəb͡ bwi jəl͡lis
84
Timerna
umarkanti kifkif normalment ilaq kifkif akən θəb͡ bwi jəl͡lisagi bwagi jəsʕan aθawi
jəl͡lis bwin unəsʕara xəðmənt ðləqanun ak͡ kən aθawi θin jəsʕan aθawi
θinunəsʕijara…məħsuv masənfkən θaqʃiʃθ adawin ʃ͡ ʃix wina wina s θiðət͡s ts͡ tsakən
θutʃ͡ tʃiθ imaʕna uts͡ tsakənara xila θura iləmθəl adjas͡ s unəxđav arθəqʃiʃθ adfrun awal
adjawi ʃ͡ ʃix aðʁrən ləfatiħa məbaʕd adjək͡ kər vava bwuqʃiʃ n͡ ni aqəli nəvʁakən i nəsva
vəʁiʁ aðawiʁ jəl͡liχ im͡mi ləflani ma jəqvəl adjin͡ ni imirən mujəqvilara adjin͡ ni imirən
məbaʕd adjək͡ kəs q͡ qarənas θaʕm͡maməθ adjək͡ kəs iðrimən aðisarəs af ŧavəla asjin͡ ni i
vava təqʃiʃθ n͡ ni kəs͡ s a m͡mi az͡ zal taʕmaməθ θəts͡ tsalasəđ θutʃ͡ tʃiθ təqʃiʃθ njəl͡liχ i
ləħl͡lal jəl͡la wanda q͡ qarən ðiʁ θizri.]
85
Timerna
Ammud Icciqer
Amselɣu MAƐUCHI Mouhand 82 iseggasen.
Nekkni dagi zik-nni taddart iciqer, tella nekwa maɛuc, belḥsen, miṭahri, laɛzizi, d
leqbayel, yiwet n texarubt-nneɣ, yella ben nabbi d imerabḍen…, nekkni llan rebɛa
n les famille d leqbayel di taddart iciqer, d iderma, ittusma amek nefraq nekwa, acu
les laɛzizi akked belḥsen yiwet n texrubet-nsen, acu ferqen nekwa asemi i d-ɛedda
fransa bac ad texdem l’état civil ṣafi tefraq akken i d-inṭaq leɛbd ad tesars akken, …
leɛarc, taqbilet, tina ur tt-id-leḥiqaɣ ara nekk zik i teqbilt ɣer tayeḍ…, tiwizi zik, zik
d’accord zik xeddmen tiwizi uzmmeur, tiwizi n teyarza, ad ddun imenqacen, ad
ddunt teyugiwin, ad sutren tayuga ad iddu ufelaḥ att-yeṭṭef…
Yella lamin, ṭṭamen, mi ar aɣen lewziɛa, mekul adrum ad yesɛu ṭṭamen ad yeḍmen
adrum-is, lewziɛa farqent d tiyugiwin, ɣur-k lwaɛda, imerabḍen mi ara yaɣen
lewɛeda d itarasen, ɣef itarasen i tt-farqen…. Leqanun n taddart zik xeddmen
ttufiq, xeddmen iberdan, xeddmen aman… win ixdem lḥaǧa yugi ad yestɛref s
taddart at-suffeɣen i ttufiq, ma d leḥaq…. A wi win enter la famille ttar, izmer
leɛabd ur d-ihder ara, ur d-yeqqar ara ad d-rreɣ ttar…ttenaɣen ɣef leḥarma, ma ɣef
leḥarma ilaq d timerɣiwet ara at-sreɣen… leqyad d imerabḍen akk, nesɛa suq,
ittexliṣ amakas, amekan ad at-xlseḍ, ad iɛeddi umakas attexleseḍ, tabezart akken i
as-yehwa i lamin, lamin lewaqt-nni, d lamin ur yettxliṣ ara tabezart ma yebɣa ad
am-marquer aqjun attexlṣeḍ xas ur tesɛiḍ ara, qqaren-d zik, zik ttenaɣen i ṣef ɣer
wayeḍ leqbayel.
Am͡muð iʃiqər
[nək͡ kni ðagiziχ θad͡ darθ iʃiqər θəl͡la nəkwa maʕuʃ bəlħsən miŧhri lazizi warti
ðləqvajəl jiwəθ t͡ təxaruvθn͡ nəʁ jəl͡la bənabi ðiməɍavđən l͡lan limħal
ðiməɍavđən…nək͡ kni l͡lan rəvʕallifami kan l͡ləqvajəl ðiθad͡ darθ iʃiqər ðiðərma
its͡ tsusma akən nəfɍaq nəkwa aʃu lilazizi ak͡ kəð bəlħsən jiwəθ t͡ təxaɍuvθnsən aʃu
farqən nəkwa asmidʕəd͡ da fɍansa baʃ ats͡ tsəxðəm liŧasifil safi θəfraq ak͡ kidinŧaq ləʕvð
as͡ sarsən ak͡ kən ih lɑ:rʃ θaqvilt θina ur ts͡ tsidləħiqaʁ ara nək͡ k ziχ i θəqvilt ar
θajəđ…θiwizi ziχ ziχ dakur ziχ xəd͡ dmən θiwizi uzəm͡mur θiwizitəjarza aðd͡ dun
imənqaʃən aðd͡ dunət θəjugiwin aðsuθrəđ θajuga aðid͡ du ufəlaħn͡ ni ats͡ tsiŧəf…jəl͡la
lamin ŧ͡ ŧamən maraʁən ləwziʕa məkul aðrum aðisʕu ͡ŧŧamən aðiđmən aðrumis
farqən t͡ sijugiwin ʁurχ ləwɑ:ða iməɍvđən maraʁən ləwɑ:ða afiθarasən its͡ tsəfarqən
aðħəsvən iθarasən aðħəsvən məkulax͡ xam aʃəħal iθarasən il͡lan…ləqan͡ nuntad͡ darθ ziχ
xəd͡ dmən t͡sufiq xəd͡ dmən ivarðan xəd͡ dmən aman…winjəxðəm lħadʒa jugi aðisθɑ;rəf
sθad͡ darθ aθsuf͡ fəʁən sit͡ sufiq maðlħaq…i͡i wi winuntər lafami ts͡ tsaɍ adir͡ r ts͡ ts͡ ar
izmər ləʕavd udihdərara udiq͡ qarara adər͡ raʁ ts͡ tsar…afləħurma mafləħurma ilaq
t͡simarʁiwəθ aθəsarʁən…ləqjað ðiməɍavđən ak͡ k…ssuq, ts͡ tsəxlisən amakas
aməkan͡ ni ats͡ tsəxləsət…aðjad͡ di umakas at͡sxəlsəđ iθavzarθ ak͡ kən isjəhwa ilamin
lamin ləwaqθn͡ ni it͡səxlisara ðlamin it͡ səxlisara θavəzarθ…q͡ qarənd ziχ θaqvilt, lɑ:rəʃ
arwajəđ…mi ziχ ziχ ts͡ tsənaʁən isəf arwajəđ b͡wajəgərasən ləqvajəl…]
86
Timerna
Ammud Ibḍac :
Amselɣu : TAḤNUT Dahbya 60ans
Tura ad d-nezwir tawacult n uxxam, leqbayel amek tteɛicin seḥab zik, ad yilli bab n
uxxam, llal-is, tameṭṭut-is akked umeɣar-is, ad selḥuyen axxam-nsen, ad tteḍebiren
akk fell-as, ameɣar ad yettḍebir akk ɣef leswaq n berra, tameɣart tettḍebir ɣef
leswaq n teslatin-is, ɣef ceɣul n uxxam acu ar xedment, acu ar sewwent, acu ar
xedment deg uxxam d wina I d aqarruy n uxxam, ameɣar ad yettili d aqarruy n
uxxam tameɣart diɣ ad tilli d aqarruy n uxxam daxel n uxxam, ameɣar ad yettḍebir I
lesswaq n berra, ceɣul n berra, akk n waraw-is, ama d tafelaḥet-is acu ara xedmen,
ama, akka ixeddmen seḥab n zik, imir ameɣar mi ara yimɣur, dayen ur izemir ara
dayen iɛeya, ad yefk ssuq immi-s ameqran at-ikmel netta d yemma-s.
Imir ad d-nnuɣal ɣer taddart, taddart texdem-it-id tejmaɛt, idrma n taddart

amedya akk akagi sin, seta iderma, neɣ waḥed sebɛa ayen illan i taddart, kul taddart
aceḥal tesɛa taddart, llant tudrin yesɛan sebɛa iderma, llant tudrin yesɛan seta, kul
taddart ayen din, imir ad yilli diɣ ṭṭamen n taddart, wina ad yeṭṭef akk taddart
kamel ad ttisleḥuy, ṭṭewamen n taddart imir ad d-yilli diɣ deg-s ṭṭewamen n
udrum, imir kul adrum ad d-yefk abeɛaḍ n yergazen yellan akka d amusnaw, yesn
amek ar iselḥu, ad at-id-fken udrum-nni, ad yeṭṭef adrum-is at-iselḥuy, ad xedmen
lejmaɛ n taddart, mi ar tilli ad xedmen lḥaǧa di taddart, mi ara illin beɣan ad
xedmen leḥaǧa di taddart, ad xedmen ama d timeqbart, ama d abrid,(….), ad xdmen
fell-as lejmaɛ, ad nejmaɛen at taddart ad d-fekken akk s wayes ara xedmen, ad d-fken
ama s ifasen-nsen, s iṣurdiyen-nsen, ad ttenjemaɛen acu ayen ixuṣen akk i taddart ad
ferun akk uguren n taddart-nsen, ma di lewziɛa deɣa ad xedmen akken lejmaɛa n
tewzaɛt, mi qrib d leɛid ad ibaraḥ uqaruy n taddart, « nejmaɛet ay at taddart ad
terbḥem », ad d-ruḥen ɣer lejmaɛ, tura mi ara d-barḥen yezmer ad d-ibaraḥ ccix-nni
yezmer ad d-ibaraḥ ṭṭamen-nni n taddart, d wina ara yesiwlen i wat n taddart ad d-
nejmaɛen, ccix-nni neɣ ṭṭamen n taddart, aqaru n taddart, imir ad mecawaren amek
ara d-aɣen tawezaɛt, ad d-aɣen lewziɛa, ad d-yefk imir ṭṭamen-nni, ad d-fken
ṭṭewamen-nni n udrum, win iseɛan aṣurdi at-id-yefk xas mačči d taddart, ur d-ttaken
ara at taddart ttirni, win isɛan aṣurdi ad isewaq ad d-yaɣ lemal-nni, iɛjmiyen s wayes
ara xedmen lewziɛa(….), ad ḥesben aceḥal igelliyen n taddart aceḥal illan deg udrum
wid-ak ad asen-farqen baṭṭel aten-id-marquer, asen-farqen, llan wid iqqaren
tixxamin, llan wid iqqaren tiryalin (…), wid iseɛan ad xelṣen timcreḍṭ, wid ur nesɛi
ara ad ččen kan d taddart ara ixelṣen s lewɛadi-nni i d-ttejmaɛen ɣer leǧamaɛ, imir
taddart tesɛa leɛqal n taddart islḥuyen taddart xeddmen tajemaɛt, ama mi ara yilli
tella tillis, ama ara tilli yella lemxilaf, mi ara yilli mexalafen akka ɣef tellisa, wid ara
yebḍun akkal, win izaden tillis i wayeḍ(…) ad tectkiḍ ɣer leɛqal n taddart, ma d
wid-nni ineqqen timgraḍ, seḥab zik mi ar naɣen llan wid i ttaweḍen ɣer temgreḍṭ,
seḥab zik xas d leḥarema kan akka-agi, ma yeks wabɛaḍ leḥarema ɣef wayeḍ, neɣ
87
Timerna
ɣef uxxam n wabɛaḍ ad inneɣ tamegreḍṭ fell-as, leḥarema tettawi-d timegraḍ, seḥab
zik ur seɛin ara, adrum-is ad d-arren ttar ur ttesmiḥen ara, ulac semaḥ(…) dayemi i
asen-qqaren seḥab n leqbayel zaɛma ceɣul waɛren seɛan meliḥ tirugza, seɛan ur
ttesmiḥen ara ɣef leḥarema-nsen neɣ leqder-nsen, imir win akken yenɣan(...) ma
yugad ad d-yuɣal deg-s ttar ad yerwel ɣer leɛarc deg wadeg ur at-sinnen ara, ad yefk
lefdi(…) tura ma yella wanda zemren ad meṣlaḥen ad yefk lefdi yerna ad nejmaɛen
ad zellun arum, ad izellu ad yefk arum ad isečč taddart, ad isečč timamerin, ad isečč
ad d-nejmaɛen, ad d-jemɛen timamerin ad fken lexwan ad fken ad seqqarben ad fken
duɛa dayen awin ara d-yarren ttar, awin ara d-irfeden awal,(…) imir ad d-jemɛen
timamerin, ad d-jemɛan tirifin neɣ amek i asent-qqaren seḥab n zik kul timamert ad
d-tawiḍ deg-s lexwan ad d-tawiḍ ṭṭelba ad att-tesnseḍ attezluḍ arum ad tesdqeḍ (…),
win iddan leqanun n taddart ad as-xedmen lexṭiya, at-suffeɣen di tufiq n taddart,
ma yexulf leqanun n taddart, xas illa wacu it-yuɣen ur at-tteslik ara taddart (…).
Imir ad d-tuɣleḍ ɣer win a nezwaǧ, amek ggant lawayed, wagi d tin lawayed diɣent,
mi ara yezweǧ wabɛaḍad d-yexḍeb ad izweǧ ilaq, llan curuṭ-nni n seḥab zik maḍi
qqaren-as tamamet, ad tefkeḍ tamamet, bab n yisli ad as-yefk i baba-s n teqcict lḥeq
n tamamet, ayen ara yaɣ d lefṭṭa i yelli-s ara yaɣ zama leṣdaq-nni akken i as-qqaren,
ad yaɣ lebsa i teslit, yerna ad yernu ad yefk imir ameyuqen, qqaren-as ameyuqen, ad
tefkeḍ ameyuqen, ad tefkeḍ tasmert n uzger ad tarnuḍ aqentar n uwren,(…).
Am͡muð Ivəđaʃ :
[θura adnəzwir iθəwaʃut͡ tb͡ wux͡ xam l͡ʒəqvajəl aməχ ts͡ tsəʕiʃin səħavnziχ aðjil͡li
vavb͡ wux͡ xam l͡lalis θaməŧ͡ŧuθis ak͡ kəduməʁaris aðsəlħujən ax͡ xamnsən aðŧəbirən ak͡ k
fəl͡las aməʁar aðiŧəbir ak͡ k afl͡ʒəsswaq nbara θaməʁarθ ats͡ tsəŧbir afl͡ʒəsswaq
θəsl͡ʒaθinis afʃəʁul͡ʒ b͡ wux͡ xam aʃuaxədmənt aʃuasəb͡ wunət aʃuaxədmənt g͡ wux͡ xam ðwin
iðaqarub͡ wux͡ xam aməʁarnni aðjil͡li ðaqarub͡ wux͡ xam θaməʁarθ ðiʁ ðaqarub͡ wux͡ xam
ðaxəlb͡ wux͡ xam aməʁar aðiŧŧəbir il͡ʒəsswaq nbara ajəninan ʃəʁul͡ʒnbara ak͡ k b͡ wurawis
ama t͡saflaħəθis aʃuaxədmən ama akagixəd͡ dmən səħavnziχ, imir aməʁar marjimʁur
ðajən izəmirara ðajən jɑ:ja aðifək s͡ suq im͡mis, m͡mis aməqran aθikməl nət͡sa
ðjəm͡mas imir adn͡ nuʁal͡ʒ ðiʁ arθad͡ darθ iθad͡ darθ θəxdəmit͡sid ðiʁ θəʒəmaʕθ
iðərmat͡tad͡ darθ at͡səŧfəđ g͡ wuməðja ak͡ kagi sin səts͡ tsa iðərma nəʁ waħəð səvʕa ajən
il͡lan iθad͡ darθ kul θad͡ darθ aʃəħal θəsʕa iðərma l͡lant θudrin isəʕan səvʕa iðərma
l͡lant θudrin isəʕan səts͡ tsa kul θad͡ darθ ajən ðin imir aðjil͡li ðiʁ ŧ͡ŧamənt͡tad͡ darθ wina
aðiŧŧəf a͡ kkθad͡ darθ kaməl ats͡ tsisəlħuj ŧ͡ŧəwamənt͡tad͡ darθ ðiʁ adjil͡li ðəgs
ŧ͡ŧəwamənbuðrum imir kulaðrum adjəfkamusnaw jəsən aməχ ajəslħu atidfkən
uðrumn͡ ni aðjəŧ͡ŧəf aðrumis atisləħuj atisləħuj aðxəðmən ləʒmaʕt͡tad͡ darθ marθij͡ji
aðxəðmən lħad͡ ʒa iθad͡ darθ marij͡jin vəʁan adxəðmən lħad͡ ʒa iθad͡ darθ aðxəðmən ama
t͡simqvarθ ama ðavrið aðxəðmən avrið aðxəðmən ajən ak͡ k axəðmən iθad͡ darθ ajən
ak͡ k iθənits͡ tsəxaᵴan aðxəðmən fəl͡las ləʒmaʕ adnəʒmaʕən ak͡ k aθt͡sad͡ darθ adfkən ak͡ k
swajəs axədmən adfkən sifasənnsən siᵴurdijənnsən aðts͡ tsənʒəmaʕən aʃu ajən ixuᵴən
88
Timerna
ak͡ k iθad͡ darθ aðfrun ak͡ k ugurənt͡tad͡ darθnsən mil͡ʒəwziʕa ðəʁa ak͡ kən͡ ni aðxəd͡ dmən
ak͡ kən ləʒmaʕt͡təwzaʕəθ miqriv ðləʕið aðivaraħ uqarujt͡tad͡ darθ nəʒmaʕəθ
ajaθt͡sad͡ darθ at͡sərvħəm adruħən ak͡ k arləʒmaʕ θura mardvarħən arləʒmaʕ jəzmər
adivaraħ ʃ͡ʃixn͡ ni jəzmər adivaraħ ŧ͡ŧamənit͡tad͡ darθ ðwina ajəsiwlən ijaθt͡sad͡ darθ
adnəʒmaʕən ʃ͡ʃixn͡ ni nəʁ ŧamənt͡tad͡ darθ aqar͡ rut͡tad͡ darθ imir aðməʃawarən ak͡ k aməχa
daʁən θawəzaʕθn͡ ni adaʁən ləwziʕa adfkən ak͡ k imir ŧ͡ŧamən͡ ni aðifək
ŧ͡ŧəwamən͡ nib͡ wuðrum, winisəʕan asurdiaθidjəfk xas maʃʃi daθts͡ tsad͡ darθ udts͡ tsakənara
aθts͡ tsad͡ darθ t͡sirni winisəwqən aðdjaʁ ləmaln͡ ni iʒəmi swajəs axəðmən ləwziʕa imir
məlmizəjan ləwziʕan͡ ni aðat͡sfarqən ak͡ k afiɤəlijən aðdəħsvən igəlijən aʃəħal illan
iɤəlijəntad͡ darθ aʃəħal illan ɤuðrum wiðaχ aðasənfkən vaŧəl aθəid-markin ak͡ k
asənfarqən l͡lanwið iq͡ qarən θix͡ xamin l͡lanwið isəniq͡ qarən θirjalin imir aðfarqən ak͡ k
aθtad͡ darθ aðtʃ͡ tʃən ak͡ kaχəsum as͡ sən͡ niləwziʕa amwin isəʕan amwin unəsʕara
widisəʕan aðxəlsən θimʃərəđŧ wiðunəsʕara aðtʃ͡ tʃən kan ðt͡sad͡ darθ arixləsən
sləwʕaðin͡ ni akən idts͡ tsəjmaʕən ard͡ ʒamaʕ.
Imir adnnuʁajar ləqanun n͡ ni təjmaʕθ imir θad͡ darθ θəsʕa lɑ:qal͡ʒtad͡ darθ isəlħujən
ak͡ k θad͡ darθ xəd͡ dmən θajəmaʕθ aðsəlħujən ak͡ k θad͡ darθ ama marjij͡ji θəl͡la θil͡ʒisθ
martij͡ji il͡la ləmxijaf maməxajafən ak͡ k afθəjisa wiðarivđun aχal wiðizaðən θil͡ʒisθ
iwajəđ imir winits͡ tsəwađlmən aðiruħ aruqaru tad͡ darθ, aðat͡sʃəθχiđ arlɑ:qal͡ʒ tad͡ darθ
maðwiðn͡ ni inəq͡ qən θiməgrađ səħavziχ marnaʁən l͡lan wiðits͡ tsawđən arθəmgərŧ
səħavziχ xas ðl͡ʒəħarəma majəkəs ləħarəm afajəđ nəʁafux͡ xam b͡ bwavəʕađ aðinəʁ
θaməgrəŧ fəl͡las ləħarəma θəts͡ tsawid θaməgrəŧ səħavzik uts͡ tsəsmiħənara aðrumis
adarrənt͡sar uts͡ tsəsmiħənara ulaʃsəmaħ səħavləqvajəl nzik ulaʃ ɤ͡ wanəʃθaɤi ðajəmi
isənq͡ qarən səħavləqvajəl zama ʃəʁul wɑ:rən səʕan məjiħ θirugəza uts͡ tsəsmiħənara
afl͡ʒəħarəmansən nəʁ afləqdərnəsn imir adarrənt͡sar wina inəʁan ak͡ kən aðjərwəj
arla:rʃ ɤ͡ wajəɤ uθəsinənara aðjəfk ləfði…θura majəl͡la wandazəmrən aðməsmaħən
aðjəfk ləfði jərna aðnəʒəmaʕən aðzəjun ɑ:rum aðjəzju aðədjəfk arum aðisətʃ͡ tʃ
θad͡ darθ aðisətʃ͡ tʃ θimɑ:mrin aðisətʃ͡ tʃ adnəʒəmaʕən adʒəmʕən timɑ:mrin ad fkənt
ləxwan adfkən aðsəq͡ warbən aðfkən d͡ duʕa ðajənawin adjarənt͡sar awinad
irfədənawaj amaðjuʁal winadirfədən awajn͡ ni ləmuθan͡ ni nt͡sarn͡ ni imir adʒəmʕən
θimɑ:mrin adʒəmʕən θirifin nəʁaməχ isəntq͡ qarən səħavziχ kul θimɑ:mərθ adawin
ðəɤsləxwan adawin ŧ͡ ŧəlba ats͡ tsəθsənsəđ at͡szəluđ arum at͡səsədqəđ…win id͡ dan
l͡ʒəqanuntad͡ darθ asxəðmən l͡ʒəxŧija aθsuf͡ fəʁən it͡ sufiq tad͡ darθ majəxul͡ʒəf l͡ʒəqanun
tad͡ darθ xasil͡la aʃu iθjuʁən utəsliχara θad͡ darθ.
Imir adnuʁaj arwinzəwad͡ ʒ l͡ʒəqanun ak͡ k nzəwad͡ ʒ aməχ ɤ͡ ɤantlɑ:wajəð waɤit͡s in

lɑ:wajəð majəzwəd͡ ʒ wavʕađ adjəxđəv aðizwəd͡ ʒ ilaq l͡lan ʃuruŧən͡ ni səħavziχ
mađimađi q͡ qarənas θɑ:maməθ at͡səfkəđ tɑ:maməθ vavɤisji aðasəjəfk ivavas təqʃiʃθ
ləħaqtɑ:maməθ ajənajaʁ ðləfŧa ijəl͡lis ajaʁzama ləsəðaqn͡ ni akən isəq͡ qarən aðjaʁ
ləvsa iθəsjiθ jərna aðjərnu aðjəfk imir aməjuqən q͡ qarənas aməjuq͡ qən at͡sfkəđ
aməjuq͡ qən at͡sfkəđ θasəmarəθ uzəgər…].
89
Timerna
Ammud Aderar n at qedia
Amselɣu: DERDAR Saɛid 70 iseggasen
Nekni tura, nekni llan imeɣaren n taddart, ur ten-ttaɛdayen ara ameɣar n

taddart macci d ameɣar kan akka menwala, d win illan isnen ad ihder, d leɛebd yani
ifhem isen, isen ad ihder, isen ttefaṣil, d bab n wawal,(…), d wid-nni wumi ttaran d
iquray n taddart(…) d wid-nni I d imeḍbren ɣef taddart.
Deg uxxam neknni zik ama waken i d-nnufa, nnufa-d d leɛbed ameqran
wumi ttaken la responsabilité, ma yella tura arraw-is ameɣar akked temɣart ma llan
d wid-nni ara yeslḥun axxam, ma yella iɣab umeɣar izmer ad at-selḥu temɣart akked
mmi-s ameqran, adrum diɣen ad d-xtiren deg udrum aregaz leɛali diɣ kifkif deg
udrum-nni, ad xtiren daɣen win ifahmen, bac at-rren d le responsable d ṭṭamen.
Nesɛa nekkni dagi, nesɛa akkal ur ibɛid ara seyagi, imeɣaren-nneɣ fekkan-as
telata yisemawen, qqaren-as iger n ǧemɛa, qqaren-as iger n taddart, qqaren-as iger n
ccareɛ, kerrəzent i lemasakin n taddart-agi deg wass n leǧemɛa, ḥekayetha ṭṭeman n
taddart-agi ad ak-fken zariɛa(…) diɣen i lemasakin wumi itt-xedmen naɛma-nni(…)
melmi i d-ksen leɣla-nni … d timecarɛin(…) wi it-ixedmen irkuli d leɛqal n
taddart, d ṭṭeman n taddart(…)bien sur llan laɛeqal n taddart, mekul adrum ad d-
yefek yani laɛqel-ines, ṭṭamen-ines, yella bien sur le minister n le comité de village,
d aqaru n tejmaɛet(…).
Timesal ger laɛruc, d wigi ɣef i d-nehder akka en même temps diɣent yiwen
lewaqt akken ttilin imerabeḍen, ah wi leqbayel ma mexalafen lemana macci d
imerabeḍen-agi kan(…)nekkni di lewaqt-nni tteqadaren imerabeḍen-agi meliḥ, acu
iten-ifarun nekkni nufa-d qqaren tajemaɛet n ṭṭenac, di la région-agi n at jennad
mebɛed rennun-d diɣ agumaḍ-ina deg at yiraten(…) yella yiwen c’est un sage d
amusnaw muqren, ad d-ksen yiwen di leɛarc-agi leḥasun wayeḍ di leɛarc nniḍen,
aprés former-d tajemaɛet n ṭṭenac-agi, mekul ma ar d-yilli le problem d wigi itent-
ifarun(…)ayen akk si ṣegmen leḥal dirigén akk tudrin-nsen, dirigén leɣaci-nsen s
ttufiq, ttufiq-agi c’est-a-dir ma tugiḍ ad d-tuɣaleḍ ɣer webrid-nsen ɣer niḍam-nni-
nsen ad teffeɣeḍ di ttufiq, ttufiq-agi d acu-t ḥebb yequl ur tettawiḍ lewziɛa yid-sen,
même nesba, ur ak-ttenasaben ara(…), d gemma-k ara d-ikren ak-yinni il faut ad
tedduḍ akken tedda taddart ur tezmireḍ ara ad d-tinniḍ xaṭṭi, d leqanun n taddart.
Tella diɣ yiwet n lḥaǧa tura walaɣt tedispari, ama useqreb-nni i seqraben at
zik, mi ar yilli yiwen ixdem leḥaǧa d iritt…
90
Timerna
Akken fahemaɣ nekkini ssuq, ad d-weqmen ssuq deg umekan yani iɛnan
taddart ad wuqmen dina ssuq (…) acu ɣef tewwurt n suq ttewqamen lemkes ceɣul n
le parking aneda ar tteqnene zewayel… win ara ikecmen ɣer dina s lḥaǧa ad ixleṣ
lemkes.
Am͡muð aðərar aθ qəđiʕa:
[nək͡ kni θura nək͡ kni l͡lan iməʁarənt͡ tad͡ darθ uθənts͡ tsaʕdajənara aməʁart͡ tad͡ darθ
matʃ͡ tʃi ð͡ məʁar kanak͡ ka mənwala ðwina il͡lan isən aðihəðr ifhəm ðvavb͡ wal͡ʒ jani
ujəts͡ tsuʁalara g͡ wawalis matʃ͡ tʃi assa aχidjini awal azəka akjini udn͡ niʁara adjini
awaln͡ niđən ðwiðn͡ ni wumi ts͡ tsaran ðiquraj t͡ tad͡ darθ ðwiðn͡ ni iðiməđbrən afθad͡ d͡ arθ.
G͡wux͡ xam nək͡ kni ziχ amakən idnufa n͡ nufad ðləʕəvð aməqran wumi ts͡ tsakən la
rəspənsabilite majəl͡la θura ar͡ rawis aməʁar ak͡ kəð t͡ səmʁarθ mal͡lan ðwiðn͡ ni
arjəslħun ax͡ xam majəl͡la iʁavuməʁar izmər aðtəslħu təmʁarθ ak͡ kəð m͡misaməqran
aðrum điʁən adxtirən g͡ uuðrum arəgazləʕali ðiʁ kifkif g͡ uuðrumən͡ ni aðxətirən ðaʁən
winfahmən baʃ aθr͡ rən ðlərəsponsablə ðŧ͡ ŧamən.
Nəsʕa nək͡ kni ðagi nəsʕa aχ͡χal ujəvʕiðara səjagi iməʁarənən͡ nəʁ fək͡ kanas
θəlaθagismawən q͡ qarənas iɤərnd͡ ʒamaʕa q͡ qarənas iɤərt͡tad͡ darθ q͡ qarənas iɤərnʃarəʕ
χərrəzənt iləmasakint͡tad͡ darθagi g͡ uassənd͡ ʒəmʕa ħəkajətha ŧ͡ŧəmant͡tad͡ darθagi
aðaχfkən zariʕa ðiʁən iləmasakin wumits͡ tsxəd͡ dmən naʕman͡ ni məlmidksən ləʁlan͡ ni
t͡simʃərʕin wiθixəd͡ dmən irkuli ðləʕuqalt͡ tad͡ darθ ðŧ͡ ŧəmant͡ tad͡ darθ biənsur l͡lan
ləʕqalt͡ tad͡ darθ məkul aðrum aðdjəfk jani laʕqəlinəs ŧ͡ ŧəmaninəs jəl͡la biənsur
ləministər ləkomite də vil͡lagə ðaqarutəjmaʕθ.
θiməsal ɤarlɑ:ruʃ ðwigi afidnəhðər ak͡ ka ən məmə təmps ðiʁənt jiwənləwaqəθ ak͡ kən
ts͡ tsilin iməravđən ləqvajəl maməxalafən ləmana maʃ͡ ʃi ðiməravđənagi kan nək͡ kni
ðləwaqθən͡ ni ts͡ tsəqadarən iməravđənagi məliħ aʃu iθənifarun nək͡ kni nufad q͡ qarən
θajəmaʕəθənŧ͡ ŧənaʃ ðila rəgionagi naθʒən͡ nað məbʕəd rən͡ nund ðiʁ ag͡ wumađina
g͡ waθjiraθən jəl͡la jiwən ʃ’əst un sagə ðamusnawmuqrən aðdəksən jiwən ðiləʕarəʃagi
ləħasun wajəđ ðiləʕarʃən͡ niđən apresformind θajəmaʕəθənŧ͡ŧənaʃagi məkkul marjil͡li lə
probləm ðwigi iθəntifarun ajən ak͡ k sisəgmən ləħal dirigen ləʁaʃinsən st͡ sufiq
t͡sufiqagi ʃ’əst-a-dir maθuɤiđ aduʁaləđ aruvriðnsən arn͡ niđamən͡ ninsən aðt͡səffəʁəđ
ðit͡sufiq t͡sufiqagi ðaʃuθ ħəb͡ biqul urθəts͡ tsawiđ ləwziʕa jiðsən məmə nəsva
ukəts͡ tsnasavənara ðɤəm͡maχ ardikrən aχjin͡ ni il faut aðt͡səd͡ duđ ak͡ kən θəd͡ da θad͡ darθ
uθəzmirəđara adin͡ niđ xaŧ͡ŧi ðləqanunt͡ tad͡ darθ.
Θəl͡la ðiʁən jiwəθnlħad͡ ʒa θur a walaʁət͡s θədispari amusəqrəbən͡ ni isqrabən aθziχ

marjil͡lin jiwənixdəm lħad͡ ʒa ðirit͡s…
91
Timerna
Ak͡ kən fahəmaʁnək͡ kini s͡ suq adwəqmən s͡ suq g͡ u məkan jani iʕnanθad͡ darθ aðwəqmən
ðinas͡ suq…aʃu afθəb͡ bwurθ nəs͡ suq ts͡ tsəwqamən ləmkəs ʃəʁul nləparking anəda
ats͡ tsəqnən zəwajəl winarikʃmən arðina slħad͡ ʒa aðixləs ləməks.
Ammud leɛzayeb
Amselɣu: Ɛebu Semaɛil 90iseggasen
Lamin netta lexlas-is ma yesɛa aserdun ur yettxliṣ ara fell-as, axater i lewaqt-
nni nettxeliṣ ɣef userdun ɣef uɣyul ḥaca man yesmaɛ akk les impôs, netta ur yettxeliṣ
ara les drois-nni n baylek netta ur yettxeliṣ ara d lamin, aprés wagi iseɛa xila n
temurt ur att-yekriz ara yebɣa ad yefar lamin at-id-déclaré…d lamin n taddart, ɣer
leqayed.
Ttenjemaɛen mi ara xedmen akk lḥaǧa, ttilin ṭṭeman, ttilin agad iḍemnen,
ttilin akk akk, adrum iseɛa aceḥal leɣaci illa yiwen isnen, imɛen ad iḍmen.
I deg uxxam anwa i d imeḍbar?
Deg uxxam, d ameswaq-nni d aregaz-nni akk d temɣart-nni.
Acu akk leqwanen tesɛam i taddart ?
Seɛan leqanun, mi ara kumaṣin takkerza, nettaɣ lewziɛa, ad nejmaɛen ad

ɣren lefatiḥa, timecṛeḍṭ iwah… yerna tella lebaraka, yella nnif tella lebaraka, yella
kulci, nettak leftra, nettak di leɛid win ur nesɛi ara leɛid ad izyu fek-as aqelwac i
wihin ad izyu fek-as akka, akka… tettili lexawa meliḥ meliḥ…
Win ur nequder ara leqanun, at suffeɣen i ttufiq, welah ara at-suffeɣen ma

iɛwej meliḥ, ma ciṭuḥ kan akka at-ḥellen at-id-erren ɣer ubrid, ma yugi ad iqɛed at
suffeɣen i ttufiq…
Mi ar at-fkem taqcict, amek texddmem ?
Taɛemamet d tuččit, ttaken tuččit iṣurdiyen. Suq macci d nukni it-ixddemen,

xedment imezwura netabaɛ kan akk-nni.
Mi mexalafen si anewa i aten-ifarun?
… d taddart neɣ akk-agi leɣaci iten-ifarun, ad nejmaɛen di taddart llan

imerabḍden llan leqbayel xelḍen akkul, imerabḍen farun timgeraḍ axater
ttemyenɣan adrum ɣer wayeḍ ttemyiwaten s reṣas, irumyen gguman ad frun, ceraɛ
yegguma ad yefru ad d-awwin lewkil, imerabḍen ad semranǧin akken berka ur
neqqen ara deg wass-nni ad ḥebsen ad ɣeren lefatiḥa awin ara izdmen ɣer wayḍ, ad
mesudanen iquray, ad menasaben ad gerzen….
92
Timerna
Nekni zik-nni adewar n at wagnun, tura dewrent aniɣar nniḍen, leṣfuf d

legrac-agi im-d-yeqqar, ṣef akka dihin, ṣef dihin.
[lamin nət͡sa ləxlasis majəsʕa asərðun ujəts͡ tsxlisara fəl͡las axatər iləwaqəθn͡ ni
nəts͡ tsəxlis afusərðun afuʁjul ħaʃamanjəsmaʕ ak͡ k ləs impos nət͡sa ujəts͡ tsəxlisara ləs
droisn͡ ni nbajlək nət͡saðlamin aprəs wagisəʕa xilat͡təmurθ ut͡səjkrizara jəvʁa aðjəfər
lamin aθidəklarə ðlamint͡tad͡ darθ arləqajəð ts͡ tsənʒmaʕən marxəðmən ak͡ ka lħad͡ ʒa
ts͡ tsil͡lin ŧ͡ ŧəman ts͡ tsil͡lin agaðiđmnən ts͡ tsil͡lin ak͡ k ak͡ k aðrum isəʕa aʃəħalləʁaʃi
il͡lajiwən isnən iməʕən aðiđmən ɤ͡ wux͡ xam ðaməswaqən͡ ni ðarəgazən͡ ni
ak͡ kðt͡səmʁarθən͡ ni səʕan ləqanun markumasin taχ͡χərza nəts͡ tsʁləwziʕa aðnəʒmaʕən
aðaʁrən ləfatiħa θiməʃɍəŧ iwah jərna θəl͡laləvaraka jəl͡lan͡ nif θəl͡laləvaraka jəl͡lakulʃi
nəts͡ tsak ləfθra nəts͡ tsak ðiləʕið winunəsʕara ləʕið aðizju fək͡ s aqəlwaʃ iwihin aðizju
fəkas ak͡ ka ak͡ ka θəts͡ tsililəxawa məjiħməjiħ…Winunəqudərara ləqanun aθsuf͡ fəʁən
it͡ sufiq wəlah arθəsuf͡ fəʁən mjəʕwəʒ məjiħ maʃiŧuħ kanak͡ ka aθidrən arwəvrið majuɤi
aðiqʕəð aθsuf͡ fəʁən it͡sufiq θaʕəmaməθagi t͡sutʃ͡ tʃiθ ts͡ tskən θutʃ͡tʃiθ isurdijən s͡ suq
maʃ͡ ʃi ðnukni iθixd͡ dmən xəðmənt iməzwura nətavvaʕ kanak͡ kən͡ ni t͡ sad͡ darθ nəʁ
ak͡ kagi ləʁaʃi iθənifarun aðnəʒmaʕən ðiθad͡ darθ l͡lan iməravđən l͡lan ləqvajəl
xəlđənak͡ kul iməravđən farun θimgrađ axatər ts͡ tsəmjənʁan aðrumarwajəđ
ts͡ tsəmjiwaθən sɍəsas iɍumjən g͡ guman aðfrun ʃəraʕig͡ guma aðjəfru adawin ləwkil
iməravđən aðsəmrand͡ ʒin ak͡ kən bərka unəq͡ qənara ɤ͡ wussən͡ ni aðħəvsən aðʁrən
ləfatiħa awinarizəðmən arwajəđ aðməsuðanən iquraj aðmənasavən aðgərzən nək͡ kni
ziχn͡ ni aðəwar naθwaɤənun θura ðəwrənt aniʁarən͡ niđən ləsfuf ðləgraʃagi imdjəqaqar
səfak͡ ka ðihin səfðihin].
93
Timerna
Ammud Taqsabt:
Zinya rabaḥ 63 iseggasen
Bon, i zik nukkni nexddem le comité n taddart, ad d-nekkes leɛqal, a

l’époque neqqar-as tajemaɛit, ad d-ksen les sages, leɛqal n taddart, aprés les sages
-nni ad ttenjmaɛen mkul ccehar, alors win iseɛan aproblem di taddart, ass-nni ad d-
yass ɣer taddart, ad d-yeḥku lemaḍara-s…
Nexddem lewzaɛi, tesneḍ acu wumi qqaren lewzaɛi, xeddmen yennayer,

xeddmen twiziwin, a l’époque ad yexdem yiwen ladal d leɣaci n taddart ara d-yassen
d tiwizi…
Tesɛa c’est normal, ṭṭamen, a oui ṭṭamen n taddart, kul adrum yesɛa
ṭṭamen, yella ṭṭamen n arruḥ, win i yeṭfen akk kulec, mi ṭṭamen-agi nniḍen kul
yiwen iḍmen adrum-is, mi ar aɣen lewziɛa adrum-agi ma ur d-yenni ara ṭṭamen
ḍemnaɣa ur ttarefaden ara, aprés ma d ṭṭamen n arruḥ mi aceki ara d-aɣen izegaren d
netta ara iḍmnen…
Tufiq n taddart, nukni di tadddart-nneɣ taqsaft nexddem ar tura, …kulec ɣef

leḥarema, xdemen leqwanen lehan meliḥ meliḥ, win ur neqquder ara leqanun-agi at-
xeṭin, ma ur ixleṣ ara aprocés imir at-suffeɣen di taddart, i taddart akk ara at-
suffeɣen maci di tufiq ur at-ttensaben ara ur at-ttelaɛin ara, ur ḥedren i lefarḥ-is ur
ḥedren i leqarḥ-is.
… Ccuruṭ n nesba, acu ṭalaben, tacekart n uwren, xemsa n litrat n zzit…

tuččit, d tina i taɛmamet, ur nxeddem ara leqanun, qqaren-as seḥab zik qḍu-as
awitt…leṣdaq d axam-is I as-iqeṭṭun.
Neknni i lewaqt-nni ad d-nesub ɣer dagi ɣer ssuq ad neqḍu pour une
semaine, ur d-nettuɣal ara alama d ddurt, mi ara tekcem akka zayela ad texlṣeḍ
lemukes, d tina i ttabezart, ad tawiḍ, ikeri ad teznezeḍ ad texlṣeḍ fell-as.
Lemxilaf ger sin d ccix i t-ifarun, mi nekni di taddart imi nesɛa ṭṭamenat-agi
ur d-nettawi ara ccix. Tella tejmaɛit n laɛruc, tajemaɛet n tenac tella mi ur as-d-
necfi ara.
94
Timerna
Am͡muð taqsabt :
[Bon iziχ nukni nəxd͡ dəm ləkomete n t͡ tad͡ darθ adənk͡ kəs ləʕqal a l’epoque nəq͡ qaras
θajəmaʕiθ adək͡ ksən les sages ləʕqalt͡ tad͡ darθ après les sagen͡ ni aðts͡ tsənʒəmaʕən
məkul ʃ͡ ʃəhar alors winisəʕan aproblem ðiθad͡ darθ as͡ sən͡ ni adjas͡ s arθad͡ darθ adjəħku
ləmađaras…nəxd͡ dəm ləwzaʕi θəsnəđaʃu wumiq͡ qarən ləwzaʕi xəd͡ dəmən jən͡ najər
xəd͡ dmən tiwiziwin a l’epoque aðjəxðəm jiwən ladal ðləʁaʃit͡tad͡ darθ adjas͡ sən
t͡ siwizi…θəsʕa c’est normal ŧ͡ ŧamən a oui ŧ͡ ŧamənət͡ tad͡ darθ kulaðrum jəsʕa ŧ͡ ŧamən
jəl͡la ŧ͡ ŧamənəɍ͡ ɍuħ winiŧfən ak͡ kuləʃ mi ŧ͡ŧamənagi n͡ niđən kuljiwən iđəmənaðrumis
maraʁən ləwziʕa aðərumagi mudinara ŧ͡ŧamənđəmnaʁ uts͡ tsarfəðənara après mað
ŧ͡ŧamənəɍɍuħ maʃki adjaʁ izəgarən ðŧ͡ŧamənəɍɍuħ ariđmnən…tufiqt͡tad͡ darθ nukni
ðiθad͡ darθ θaqsafθ nəxd͡ dəm arθura…kuləʃ afləħarəma, xəd͡ dmən ləqwanən ləhan
məliħməliħ winunəqudərara ləqanunagi aθxəŧin murixləsara aprocés imir aθsuf͡ fəʁən
ðiθad͡ darθ iθad͡ darθ ak͡ kaθsuf͡ fəʁənmʃiði tufiq uθəts͡ tsənasavənara uθəts͡ tsəlaʕinara
uħədrən iləfarħis uħədrən iləqarħis ʃ͡ʃuruŧnəsva aʃu ŧalavən θaʃəkarθuwərən
xəmsalitraθnz͡ ziθ θutʃ͡ tʃiθ t͡͡sina i t͡saʕmaməθ unəxd͡ dəmara ləqanun q͡ qarənas səħavziχ
qəđujas awit͡s…ləsðaq ðax͡ xamis isiqəŧ͡ŧun nək͡ kni iləwaqθn͡ ni adnəsub arðagi ar s͡ suq
anqđu pour une semaine udnəts͡ tsuʁalara alamaðdurθ marθkʃməđ ak͡ ka azjəla
at͡sxəlsəđ ləmukəs t͡sina it͡svəzarθ adawiđ iχəri atzənzəđ at͡sxəlsəđ fəl͡las ləmxilaf
ɤərsin ðʃ͡ ʃix iθifarun minəkni ðiθad͡ darθ iminəsʕa ŧ͡ŧəmanaθagi udnəts͡ tsawara
ʃ͡ ʃix…θəl͡la θəʒəmaʕiθəl͡laʕruʃ θajəmaʕəθnθənaʃ θəl͡la mi uzədnəʃfara].
95
Timerna
Ammud Delles :
Amselɣu: Amar abed ellali 60iseggasen.
Zik xeddmen lewziɛa, xeddmen ibardan, xeddmen irekkuli lḥaǧa n taddart,

ih d tajemaɛet, yettilli uqaru bien sur, ḍamen n udrum akken i as-qqaren xedmen
akk di lewaqt-nni.
Deg uxxam, win imqren deg uxxam-nni d win i d imḍebar…aqary n

uxxam
Mi ara nexdem akk lewziɛa, mi ara lḥaǧa n taddart, ilaq ur at-tettbeṭileḍ ara,
ilaq ma tebṭleḍ ad texlṣeḍ di lewaqt-nni, ma tettwaḥqreḍ bela ma suben-d i lwaqt-nni
macci tura, ad cawren luǧena n taddart, d wid-ak…
…zik akka xeddmen ttufiq, win i ttewaḥqren, win i weqmen ɣef tillis, win
yenɣan win akka, llan ɛecra qqaren-as tajemaɛit, ad yilli yiwen d aqaru, ma yella
acu yellan, ulac at-ruḥaḍ ɣer ijadarmiyen, neɣ, at-ruḥaḍ ɣer wid-ak as-teḥkuḍ
umebaɛd d nutni ara ifrun timsal…yella yiwen zik inɛel ddin texṭat taddart…
...zik, tura ulac akka tiwizi-agi, mam lewzaɛi-agi ulac, tiwizi ulac aɛiwen-agi
akk ulaḥed, zikk d ṣah.
Mi ara yilli akka deg uxxam leɛabd ur illi ara, akka akked temeṭṭut-is, akka
ad att-iḥiwez akka ttawin imerabḍen.
Qqaren tuččit, zik ayen i d-ḥkun xater nekk ur d-cefiɣ ara, qqaren tuččit,
lazem n temeṭṭut, d dheb, neɣ ɣer leǧiha-agi n leqbayel d lefeṭṭa.
Tteruḥun-d i temmurt ama dagi i lewaqt-nni illa ssuq da, muqbel lemacakil-
agi it-ḥebsen deɣ dayen, ttexliṣen lebaladiya, lemaks i as-qqaren, ṣebaḥ mi iɛemar
ssuq ad d-ɛeddin ɣer lemaks, qqaren-as amakas ad d-yeɛdi ad yawi ad iruḥ, imi tura
ulac…
Nekkni zik Beni sliyem, leɛarc n Beni sliyem, umbeɛed s yina d

tuddar…qqaren akka zikk lamin.
96
Timerna
Am͡muð dəl͡ləs:
[Ziχ xəd͡ dmən ləwziʕa xəd͡ dmən ivərðan xəd͡ dmən irkuli lħad͡ ʒat͡tad͡ darθ ih ð
t͡ saʒəmaʕəθ jəts͡ tsili uqaru bien sur đamən b͡ wuðrum ak͡ kən isq͡ qarən xədmən ak͡ k ði
ləwaqθ n͡ ni. G͡wux͡ xam winməqrən G͡wux͡ xam n͡ ni đ winiðimđəbar aqarub͡ wux͡ xam
maranəxðəm ak͡ ka ləwziʕa maranəxðəm lħad͡ ʒat͡tad͡ darθ ilaq uθts͡ tsəvŧiləđara ilaq
maθəvŧləđ at͡sxəlsəđ ðiləwaqt n͡ ni maθəts͡ tsəwaħqrəđ bəlama subənd iləwaqθ n͡ ni
maʃ͡ ʃiθura aðʃawrən ludʒənat͡tad͡ darθ ðəwiða…ziχak͡ ka xəd͡ dmənt͡ sufiq
winits͡ tswaħqrən winiwqmən ʁəfθil͡lisθ winjənʁan winak͡ ka l͡lan ʕəʃra q͡ qarənas
θajəmaʕiθ aðjil͡li jiwən ðaqaru ma jəl͡laaʃujəl͡lan ulaʃat͡sruħađ ʁər iʒadarmijən nəʁ
at͡sruħađ ʁərwiðaχ at͡sruħađ uməbaʕd ðnuθni arifrun θimsal…jəl͡la jiwən ziχ inʕəld͡ din
θəxŧaθ θa͡ d͡ darθ…ziχ θura ulaʃak͡ ka θiwiziθajagi mamləwziʕajagi ulaʃ θiwizi ulaʃ
aʕiwənagi ak͡ k ulaħəd ziχ ðsaħ marajil͡li ak͡ ka gux͡ xam ləʕavd uril͡lar ak͡ ka ak͡ kəð
t͡səmŧ͡ŧuθis ak͡ ka at͡siħiwəz ak͡ ka ts͡ tsawin iməravđən q͡ qarən θutʃ͡tʃiθ ziχ ajənidħkun
xatər nək͡ k udʃəfiʁara q͡ qarən θutʃ͡ tʃiθ lazəmtəmŧŧuθ ðədhəv nəʁ ʁərləd͡ ʒihajagi
ləqvajəl ðləfəŧŧa ts͡ tsəruħund iθəm͡murθ amaðagi iləwaqθ n͡ ni il͡la s͡ suq ða muqvəl
ləmaʃakilagi iθħəvsən ðəʁa ðajən ts͡ tsəxlisən ləbaladija ləmaks isq͡ qarən səvaħ
mijamar s͡ suq adʕəd͡ din aləmaks q͡ qarənas amakas adiʕdi aðjawi aðiruħ miθura
ulaʃ…nək͡ kni ziχ Bəni səlijəm ləʕarʃ n Bəni slijəm uməbaʕəd s jina t͡sud͡ dar…q͡ qarən
ak͡ ka ziχ lamin].
97
Timerna
Ammud Aɛfir
Buseta Aɛmar 65iseggasen
yettilli unejmuɛ n taddart, chaque vendredi xeddmen anejmuɛ, deg unejmuɛ-

nni ttaran lamin, c’est normal le president n taddart, lamin, lamin n taddart, wina
ara d-yehdren ceɣul n le président, mi ara d-tiniḍ le président de cométi, d wina ad
d-yehder, yella ṭṭamen, ṭṭamen n udrum…aprés xeddmen-d lewziɛat, ttekriyin-d
lewziɛat deg wass n leɛid, di teɛacurt, xeddmen lewziɛat, xeddmen ɣef win ur nesɛi
ara, igellil par exempel ad as-arren la part-ines… par exempel ma nuɣen sin neɣ
telata neɣ rebɛa ur tteruḥun ara ɣer lajustis ad att-frun kan dina di taddart, ur
tettaweḍ ara ɣer la justice, d taddart i yefarun, d leɛqal n taddart, xeddmen diɣ
akken i as-qqaren win inaɛlen ddin ad ixleṣ, xeddmen une désciplin, d leqanun, ad
tergmeḍ neɣ ad takreḍ neɣ…xeddmen ttufiq mi ara néttoyin timeqbart,
buluntarya…tiwiziwin.
Win ur nequder ara leqanun n taddart ad ixeleṣ lexṭiya, ma ur ixeleṣ ara at-
suffeɣen di tejmayɛit, asuffeɣ-agi normalement ulac-it i leqanun, acu xeddmen-as
bac ad ugaden wiyiḍ, ma ur yeddi ara akked taddart at-suffeɣen bac wiyaḍ ad arren
aḍar.
Ittili ssuq, taswiqt, wina d zerdat, ma yella yiwen ad yilli d aɛesas, akka am
uzru-ina dihin, ma ur d-yeɣli ara ugfur mois d’october xeddmen zerda… mi tura
ksen akk laɛwayed-nni, illa yiwen sidi mḥend saɛdi wina daɣen qqaren ṭṭelba zik,
kul aseggas ttawin seksu, iɣi irkuli, ttawin lexwan, d timaɛmert…ttawin-d
imerabḍen ma ur aten-tefri ara taddart, ttawin-d imerabḍen…xeddmen lewziɛa,
kunwi teqqarem-as timecreḍṭ, nukni lewziɛa…ttaken lefḍera, ttejamaɛen dina,
tteɛawanen igellil, win ur nesɛi ara ttekriyin-d taswiqt baɛemada i d-ttekriyin, win ur
nesɛi ara ad yawi baṭṭel, ttemyagaren leɣaci daɣen.
Nekkni nettmuddu taɛemamet, iṣurdiyen n taɛemamet, taɛmamet i as-

qqaren meyatalef akka-gi, ad sarseḍ iṣurdiyen ass-nni mi ara ɣren lefatiḥa, ad
sareseḍ iṣurdiyen ad tekseḍ meyatalef…ceɣul lewaɛeda kan c’est tout, timɣriwin zik
xeddmen tawesa, mi ara yekker ad qnen leḥeni i weqcic neɣ i wemḍehar, tizri i
temeṭṭut, i teslit ttemuddun tizri, ṣedaq, mi ara ruḥen ad as-awin i teslit ṣedaq i as-
qqaren.
lemukes, zik xeddment iṛumyen deg wass mi ruḥen ur nesɛi ara ssuq.
98
Timerna
Am͡muð aʕfir:
[jəts͡ tsili unəʒmuʕt͡tad͡ darθ chaque vendredi xəd͡ dmən anəʒmuʕ g͡ wunʒmuʕn͡ ni ts͡ tsaran
lamin c’est normal le president t͡ tad͡ darθ lamin laminət͡tad͡ darθ winadjəhðrən ʃəʁul
le president mardθiniđ le président de cométi ðwina adjəhðər jel͡la ŧ͡ ŧamən, ŧ͡ ŧamən
b͡ wuðrum… après xəd͡ dmənd ləwziʕaθ, ts͡ tsəkrijind ləwziʕaθ g͡ wus͡ sləʕið iθəʕaʃurθ
xəd͡ dmən ləwziʕaθ xəd͡ dmən ʁəfwin urnəsʕara iɤəl͡lil par exempel asar͡ rən la
partinəs… par exempel ma nuʁən sin nəʁ θəlaθa nəʁ rəvʕa uts͡ tsruħunara ar la
justice at͡sfrun kan ðina i θad͡ darθ uts͡ tsawđənara ar la justice t͡sad͡ darθ ijəfrun
ðləʕqalt͡tad͡ darθ xəd͡ dmən ðiʁ ak͡ kən isq͡ qarən win inaʕlən d͡ din aðixləs xəd͡ dmən une
désciplin ðləqanun at͡srəgməđ nəʁ at͡sak͡ wrəđ nəʁ…xəd͡ dmən t͡ sufiq mara néttoyin
θimqvərθ vuluntarja…θiwiziwin wina unqudərara ləqanun t͡tad͡ darθ aðixləs ləxŧija
ma urixləsara aθsuf͡ fəʁən iθʒəmaʕiθ asuf͡ fəʁagi normalement ulaʃiθiləqanun
aʃuxəd͡ dmənas baʃ aðugaðənwijiđ murid͡ dijara ak͡ kəð t͡sad͡ daθ aθsuf͡ fəʁən baʃ wijiđ
aðarən ađar its͡ tsili s͡ suq θasəwiqθ wina ðzardaθ majəl͡la jiwən aðjil͡li ðaʕsas ak͡ ka am
uzrujina ðihin murdəjʁlijara uɤfur mois d’october xəd͡ dmən zərda…miθura ksən ak͡ k
laʕwajəð n͡ ni il͡la jiwən siði mħənd saʕði wina ðaʁən q͡ qarən ŧ͡ ŧəlva ziχ kulasəg͡ gwas
ts͡ tsawin səksu iʁi irkuli ts͡ tsawin ləxwan t͡ simamərθ…ts͡ tsawind iməravđən
muraθənt frijaraθad͡ darθ ts͡ tsawind iməravđən…xəd͡ dmən ləwziʕa χunwi θəq͡ qarəmas
θimʃərŧ nukni ləwziʕa…ts͡ tsakən ləfđəra ts͡ tsəʒamaʕən ðina ts͡ tsəʕawanən iɤəl͡lil
winurnəsʕijara ts͡ tsəkrijind θaswiqθ baʕəmaða idts͡ tskrijin winurnəsʕijara aðjawi
vaŧ͡ŧəl ts͡ tsəmjagarən ləʁaʃi ðaʁən nək͡ kni nəts͡ tsmud͡ du θaʕəmaməθ isurdijən
taʕəmaməθ θaʕəmaməθ isq͡ qarən məjataləf ak͡ kagi aðsarsəđ isurdijən as͡ sən͡ ni
maraʁrən ləfatiħa adsarsəđ isurdijən aðθəksəđ məjataləf…ʃəʁul ləwaʕða kan c’est
tout θimʁriwin ziχ xəd͡ dmən θawəsa marajək͡ kəre aðqnən ləħni iwəqʃiʃ nəʁ
iwəmđhar θizri iθəmŧŧuθ iθəsliθ ts͡ tsəmud͡ dun θizri səðaq maruħən aðasawin i θəsliθ
səðaq isq͡ qarən ləmukəs ziχ xəd͡ dmənt iɍumjən g͡ wass mi ruħən unəsʕijara s͡ suq].
99
Timerna
Ammud at yanni:
Da ḥemic 82ans at yanni
Illa leqanun n taddart, ad nejmaɛen i taddart ad uqmen leqanun, ad

xedmen akka, ad xedmen akka tacemlit, ttenjemaɛen di taddart, ad d-berḥen zik ulac
aṣuni d aberaḥ i ttebariḥen, ad nejmaɛen ad mesfhamen at taddart amek ar xedmen ad
désignier résponsabel imeqranen par exempel…ceɣul ṭṭamen, kul adrum iseɛa le
résponsabl-ines, ma yella lḥaǧa unejmuɛ, neɣ lḥaǧa n tecmlit neɣ, maci ama teswleḍ
s ixxamen, at-ruḥeḍ kan ɣer chef-nni n udrum-nni, illa ṭṭamen n udrum, illa ṭṭamen
n taddart, ṭṭamen n taddart d win i ttejmaɛen akk taddart, ṭṭamen n udrum d
résponsabel n udrum-nni-ines…xeddmen iberdan, neɣ tacemlit, timecreḍṭ, neɣ
ṣadaqa, tiwizi, tiwizi-nni n zik, xeddmen zzit, tteruḥun ttemɛawanen, mi ara yillint
lidal maci ama yenudda-d ixeddamen, d taddart i yexdmen lidal-agi, ma d leqanun n
taddart, aṭṭas aṭṭas n leqwanen, attilli tecmlit, ad yilli uberid, ad ɛiwnene albɛaḍ ixuṣ,
ihud-as uxxam as-ɛiwden, at-ɛiwnen, ma yella wabeɛaḍ isexṣar i taddart at-
sanctionin, lemarkub ur ilaq ara ad d-iɛedi di tejemaɛit, d tawaksa n leḥarema, ma
d-rekbeḍ i tejmaɛit ḥacam ɣef zayela, ittusema wid-ak ur aten-teḥsibeḍ ara akk
iqqimen dina, aṭṭ as, ayen n diri akk d irri, aneruḥ ɣur caf n udrum-nni-ines ad
as-neɛgen, ma ulac ad at-nexṭṭi, ma ur yarri ara aḍar, awa obligé ad taɛzel taddart, ad
iɛzel, ur itteki di tecmlit…anemuqel imeqranen, injmuyaɛ, imeqranen, leɛqal, agad
isnen ad hedren, agad isnen, agad i tteqadaren medden ad ruḥen ad semranjin, ttilin,
ttillin imerabḍen, d tamaɛmert ara aten-id-iceyɛen, ça dépend dacu i yexdem, at-ɛezel
taddart, ad yuɣal ad infu weḥdes, ad iddem talima, talima d igezaren, neɣ ad ihajer si
taddart.
Ad cerḍeḍ, imawelan ad cerḍen, wa as-yinni awi-d tismert, wa as-yinni awi-d

ikeri, tura uɣalen presque d iderimen, taɛemamet, ad careḍeḍ, ala taɛemamet
weḥdes, taɛemamet s leqanun ara d-yinni umerabeḍ-nni, taɛemamet ɣur-nneɣ d
ccerṭ n sidi xellil, taqcict ilaq ad tawi un gramme d’or, leṣedaq ad as-tefkeḍ
iṣurdiyen, nekni dagi nelḥu s ccarɛ n sidi xellil, sidi xellil inna-d taxatemt n lefṭṭa,
taqndurt, tafunart, tirkasin ad d-tawwiḍ tislit, d wina i d leṣdaq.
100
Timerna
Am͡muð aθ jan͡ ni:
[Il͡la ləqanun t͡ tad͡ darθ aðnəʒəmʕən i θad͡ darθ aðwəqmən ləqanun aðxəðmən ak͡ ka
aðxəðmən θaʃəmliθ ts͡ tsənʒəmaʕən ðiθad͡ darθ aðvarħən ziχ ulaʃ asuni ðavəraħ
its͡ tsəvariħən aðnəʒmaʕən aðməsfhamən aθt͡sad͡ darθ aməχaxðmən að désignier
résponsabel iməqranən par exempel…ʃəʁul ŧ͡ ŧamən kul aðrum isəʕa le résponsabl-
ines majəl͡la lħad͡ ʒa unʒəmuʕ nəʁ lħad͡ ʒa təʃmliθ nəʁ maʃi amaθəswləđ six͡ xamən
atruħəđ kan ʁər chef-n͡ ni udrumən͡ ni il͡la ŧ͡ŧamən t͡tad͡ darθ ŧ͡ŧamən t͡tad͡ darθ ð win
its͡ tsəʒamaʕən ak͡ k θad͡ darθ ŧ͡ŧamən bwuðrum ð résponsabel bwuðrum
n͡ ninəs…xəd͡ dmən ivərđan nəʁ θaʃəmliθ θiməʃrəŧ nəʁ sadaqa θiwizi θiwizin͡ ni nziχ
xəd͡ dmən z͡ ziθ ts͡ tsruħun ts͡ tsəmʕawanən majil͡lint lidal maʃi ama jənuðad ixəd͡ damən
t͡sad͡ darθ ijəxdmən lidalagi…ləqanun t͡tad͡ darθ aŧas ləqwanən at͡sil͡li θəʃmliθ að jil͡li
wəvrið aðʕiwnən alvʕađ ixus ihudas ux͡ xam asʕiwðən aθʕiwnən ma jəl͡la wavʕađ
isəxsar iθad͡ darθ aθsanctionin ləmarkuv urilaqara adʕədiđ iθəʒmaʕiθ t͡sawaksa
ləħarəma madrəkvəđ iθʒmaʕiθ ħaʃam afzajəla its͡ tsusma wiđaχ uθəntħsivəđara ak͡ k
iq͡ qimən ðina aŧ͡ŧas ajəndiri ak͡ k ðiri anəruħ ʁur ʃaf nuðrum n͡ ninəs aðasnəʕgən mulaʃ
aθnəxŧ͡ ŧi mujar͡ rijara ađar awa oblige ataʕzəl θad͡ darθ aðiʕzəl ujəts͡ tskijara
ðiθəʃmliθ…anəmuqəl iməqranən inəʒmujaʕ iməqranən ləʕqal aɤaðisnən aðhəðrən
agaðisnən agaðits͡ tsəqadarən məd͡ dən adruħən aðsəmranʒin ts͡ tsil͡lin ts͡ tsil͡lin
iməravđən t͡samaʕmərθ aθənidiʃjʕən ça dépend ðaʃu ijəxdəm atʕzəl θad͡ darθ aðjuʁal
aðinfu wəħðəs aðid͡ dəm θalima θalima ðizəgarən nəʁ aðihaʒər siθad͡ darθ at͡sʃərđəđ
imawəlan aðʃərđən wasjin͡ ni awid θismərθ wasjin͡ ni awid iχəri tura uʁalən Presque
ðiðrimən θaʕmaməθ aðʃarəđəđ ala θaʕmaməθ wəħðəs θaʕmaməθ sləqanun adjin͡ ni
uməravəđ n͡ ni θaʕmaməθ ʁurn͡ nəʁ ðʃarəŧn siðixəl͡lil θaqəʃiʃθ ilaq at͡sawi un gramme
d’or ləsðaq asθəfkəđ isurdijən nəkni ðagi nəlħu s ʃ͡ʃarʕ n siðixəl͡lil siðixəl͡lil in͡ nad
θaxaθəmθləfŧ͡ŧa θaqəndurθ θafunarθ θirkasin at͡sawiđ θisliθ ðwina iðləsðaq].
101
Timerna
Ammud At yiraten:
Amselɣu: LAKRAC Akli 92iseggasen
Nesɛa tenac ixurban, mi ara nexdem un cométi du village, mekul axarub ad d-yefk
yiwen, axarub c’est la famille, donc nesɛa tenac ixurban, idrman, alors mi ar
nexdem un cométi mekul adrum ad d-yefk yiwen, d tajemaɛet ar yeḥkmen taddart
ar yereprisenter taddart mekul acartie ad d-yefk ṭṭamen, ṭṭamen uxarub, ṭṭamen-
nni d résponsable, umebaɛed ad arren rebɛa neɣ xmesa di setta, ad d-jebden yiwen d
lamin, d lamin n taddart, alors wina asen-isawel ad nejmaɛen, mi ara tenjmaɛ
taddart, ad nejmaɛen qebl nutni, ma yelaq ad d-jemɛen taddart, ad d-jemɛen
taddart…
Imerabḍen, acu imerabḍen-agi, non non non, tura ad nejmaɛen ad ɣren lefatiḥa, ad
beddun imir lhedra, leɛqal n tadddart…win ur neqquder ara leqanun at-xeṭṭin, at-
ésolén, at-suffeɣen si ttufiq, tura ma ur yezmir ara yiwen ad d-yeker contre n
taddart, ma yella yekr-d contre n taddart, ils vont essaies de le sensibiliser, at-
sefahmen, ma yuggi at-suffeɣen si ttufiq, ilaq ad fken leɛda s wayes ara d-yuɣal ɣer
taddart, win ara inṭqen ɣur-s, ad ixleṣ lexṭiya…tajemaɛt-agi ur tt-id-leḥiqaɣ ara,
tajemaɛt n tenac, nan-ak ttenjemaɛen dagi di teɣzert-agi ugmun, kul leɛarc ad d-
icegaɛ yiwen neɣ sin.
Ah wi, taqcict am-d-inniɣ tura, farun madden, alors mi ar yilli walan taqcict ad att-
fken i walebɛaḍ, ad d-nejmaɛen as-arren tuččit, tuččit-nni bac ad d-taɣ leṣdaq, ad d-
taɣ kulec ayen i as-ilaqen, tura xas baba-s-nni aten-id-irḍel mi d-yeṭṭef tuččit-nni
aten-yerr, ad ttazalen ɣur-s, kul ma yelzem ur ttaken ara nnif.
…ama d timceṛeḍṭ, ttenjemaɛen, llan wagad i d-yettaken timcereḍṛ, llan wagad, neɣ
ma ulac ad d-jemɛen ger-asen, kul yiwen ad d-yefk ayen wumi yezmer, mi igllil,
igellil ur d-yettak ara…tella tmecreḍṭ iweǧiben, ma ur d-iwit ara ugfur zellun
timcereḍṭ-nni, ad xedmen daɣen ttebyita, tiwizi-agi i d-teqareḍ akk-agi, mi ara yilli
yiwen zik iseɛa tamegra, neɣ iseɛa azemur, tteddun leɣaci tteɛawanen…
102
Timerna
Am͡muð aθ jiraθən:
[Nesʕa θənaʃ ixurvan manxðəm un cométi du village məkulaxaruv adjəfk jiwən

axaruv c’est la famille donc nəsʕa θənaʃ ixurvan iðərman alors marnxðəm un
cométi məkulaðrum adjəfk jiwən t͡ saʒəmaʕəθ ajəħkmən θad͡ darθ ajəreprisenter
θad͡ darθ məkul akartji adjəfk ŧ͡ ŧamən ŧ͡ŧamənuxaruv ŧ͡ŧamən n͡ ni ð responsible
uməbaʕd aðər͡ rən rəvʕa nəʁ xəmsa ðisət͡sa adʒəvðən jiwən ðlamin ðlamint͡tad͡ darθ
alors wina asənisiwəl aðnəʒəmaʕən maraθənʒəmaʕ θad͡ darθ aðnəʒəmaʕən qəvl
nuθnni majəlaq adʒəmʕən θad͡ darθ adʒəmʕən θad͡ darθ…iməravđən aʃu
iməravđənagi non non non θura aðnəʒmaʕən aðʁrən ləfatiħa aðvəðun imirlhədra
ləʕqal t͡tad͡ darθ…winunqudər ara ləqanun aθxəŧ͡ŧin aθ ésolén aθsuf͡ fəʁən si t͡ sufiq
θuramujəzmirara jiwən adjəkər contre t͡tad͡ darθ majəl͡la jəkərd contre t͡tad͡ darθ ils
vont essaies de le sensibiliser aθsəfahmən majug͡ gi aθsuf͡ fəʁən sit͡sufiq ilaq adfkən
ləʕda swajəs adjuʁal arθad͡ darθ winarinŧqən ʁurs aðixləs ləxŧ͡ ŧija…θaʒəmaʕəθagi
ut͡sidlħiqaʁara θaʒəmaʕəθ ntənaʃ nanaχ ts͡ tsənʒəmaʕən ðagi iθəʁzərθagi uɤəm͡mun kul
ləʕarʃ adiʃəgaʕ jiwən nəʁ sin ah wi θaqʃiʃθ amdin͡ niʁ θura farun məd͡ dən alors majil͡li
walan θaqʃiʃθ at͡sfkən iwaləvʕađ andəʒəmaʕən asar͡ rən θutʃ͡tʃiθ θutʃ͡ tʃiθ n͡ ni baʃ at͡saʁ
ləsðaq at͡saʁ kulʃ ajənisilaqən θura xas vavas n͡ ni aθənidirđəl midjəŧəf θutʃ͡ tʃiθ n͡ ni
aθənjər͡ r aðts͡ tsazalən ʁurs kul majəlzəm uts͡ tsakənara n͡ nif…ama t͡simʃrəŧ
ts͡ tsənʒəmaʕən l͡lanagað idjəts͡ tsakən θimʃərŧ l͡lanagað nəʁ mulaʃ adʒəmʕən ɤərasən
kuljiwən adjəfk ajənwumi jəzmər mi iɤəl͡lil iɤəl͡li udjəts͡ tsak ara…θəl͡la θməʃrəŧ
iwəd͡ ʒivən mudiwiθara uɤfur zəl͡lun θimʃərəŧ n͡ ni aðxəðmən ðaʁən t͡svjiθa θiwizijagi
idqarəđ ak͡ kagi majil͡li jiwən ziχ isəʕa θaməɤra nəʁ isəʕa azəmur ts͡ tsd͡ dun ləʁaʃi
ts͡ tsəʕawanən…]
103
Timerna
Salḥi Salem 68iseggasen At yiraten
Axxam c’est-a-dire tawacult, akka llan deg-s iɛegalen, illa le couple, ameɣar akked
temeɣart-nni, seɛan dderya-nsen, en suite d tameɣart-nni di l’epoque-nni d
tameɣart-nni ameɣar-nni d ameswaq xater ayen ar xedmen waraw-is kulec ad d-yers
ɣer ufus-is, bara, tameɣart-nni teɛus axxam, en suite, wina d taddart, taddart-nni
tefraq d iderma, ad d-tedmeḍ telata, rebɛa maci d tiwaculin d lefamilyat, familyat
amek ara d-inniɣ s teqbaylit, axater lefamilyat-agi d tarumit, akkeni ad d-tafeḍ rebɛa,
xemsa, seta, les noms de fammiles différents xedmen aderum-nni, taddart-nni
tesɛa ça dépend tudrin, telata, rebɛa, xemsa iderma, en suite i waken ad organisén
ad qaɛden taddart-nni, mekul aderum ça dépend l’importance iderma-nni, wa ad d-
yefk yiwen, wa ad d-yefk sin, ar yereprésetin aderum-nni xedmen tajemaɛt,
tajemaɛt-nni ad att-ḍebar di taddart, alors dina, lamin, wina d ṭṭamen, illa lamin
président, illa win ijemaɛen iṣurdiyen, nitni tezmreḍ ad d-tinniḍ d imeswqen irkuli,
wid ijemaɛen iṣurdiyen, d nutni i yettorganésin taddart, amek ar xedmen tacmlit, ma
tella temcreḍṭ, ma tella ččaqelala, yella lhem, d nutni i yelḥun ɣer leɛibad-nni
farunten, xeddmen-ten, tteqɛadenten, mazal ar tura tuddar n leqbayel akk seɛant
leqanun-agi…tiwizi, acu ar am-iniɣ i leqder n les années 80 d asawen tedisparait,
tella bien sur, tella tiwizi uzemmur, ula d tilawin, win wumi mazal aṭas uzemmur,
tteruḥunt akeni temanya, ɛecra, att-id-ḥamint…ttaran-ten-id ɣer ubrid, ttexliṣen
iprusiyen, ttexliṣen lexṭiya, obligé ad d-yuɣal ur yezmir ara, xas yeffeɣ ur yezmir ara
yettuɣal-d ɣer webrid, iweɛer xater mi ar an-ruḥen akken ɣur-k, an-kecmen ɣur-k ula
d laɛqel ak-yeffeɣ.
Texddmem tufiq?
Ih, d wina, d tajemaɛt-nni i d tufiq, neɣ ma ulac ad ak-suffeɣen si tufiq, ur seliɣ ara
alebɛaḍ ttaran aḍar, nesɛa ccix n taddart, akked ijmuyaɛ-nni…ad iddu ccix-nni ad
ruḥen aten-frun, wa ad xelṣen aprocés am win iḍlmen, am win ittewaḍlmen, aprocés
at-xelṣen i sin.
Mi ar d-yesuter walebɛaḍ yelli-k, texdmem awal, tesarsem awal, teqblem,

tebɣam…ur zeriɣ ara est ce que uqbel neɣ aprés lefatiḥa, yella qqaren-as aqecwal n
ṣeḥa d lehna, bab n teqcict-nni ad at-yawwi ɣer uxxam n uqcic-nni, taɛmamet ass-
nni mi ɣeran lefatiḥa i ttaken taɛmamet, mi ad as-d-aɣen imawelan n uqcic-nni ad
as-d-aɣen atrousseau-ines i teslit-nni. Ṣedaq neɣ amek ar d-inniɣ, tiqundyar-nni…
Yeqder peut être asemi xedmen, l’organise leɛarc mi ur zemireɣ ara ad am-d-inniɣ
les renseignements, am-d-fekaɣ leḥaǧa fell-as…
104
Timerna
Salħi Saləm:
[Ax͡ xam c’est-a-dire θawaʃut ak͡ ka l͡lan đəgs iʕəgalən il͡la le couple aməʁar ak͡ kəð
t͡səmʁarθ n͡ ni səʕan d͡ dərjansən en suite t͡saməʁarθ n͡ ni ði l’epoque n͡ ni t͡saməʁarθ n͡ ni
aməʁar n͡ ni ðaməswaq xatər ajən axəðmən warawis kləʃ adjərs arufusis vara
θaməʁarθ n͡ ni θəʕus ax͡ xam en suite wina t͡sad͡ darθ Θad͡ darθ n͡ ni θəfraq ðiðərma
adθədməđ θəlaθa rəvʕa maʃi t͡siwaʃulin ðləfamiljaθ familjaθ amək adin͡ niʁ sθəqvajliθ
axatər ləfamiljaθagi t͡sarumiθ ak͡ kəni adafəđ rəvʕa xəms͡ sa sət͡sa les noms de
fammiles different xəðmən aðrum n͡ ni θad͡ darθ n͡ ni təsʕa ça depend θuðrin θəlaθa
rəvʕa xəmsa iðərma en suite iwaakən að organisén aðqaʕðən θad͡ darθ n͡ ni
məkulaðrum ça dépend l’importance iðərma n͡ ni wadjəfk jiwən wadjəfk sin
ajəreprésetin aðrum n͡ ni xəðmən θaʒəmaʕəθ θaʒəmaʕəθ n͡ ni at͡səđəbar iθad͡ drθ alors
ðina lamin wina ðŧ͡ŧamən il͡la lamin president il͡la win iʒəmaʕən isurdijən niθni
θəzmrəđ adin͡ niđ ðiməswqən irkuli wiðiʒəmaʕən isurdijən ðnuθni ijət͡sorganésin
θad͡ darθ amək axəðmən θaʃəmliθ maθəl͡la θəmʃrəŧ maθəl͡la tʃ͡ tʃaqəlala jəl͡la lhəm
ðnuθni ijəlħun arləʕivað n͡ ni faruntən xəd͡ dməntən ts͡ tsəqʕaðəntən mazal arθura
θud͡ dar l͡ləqvajəl ak͡ k səʕant ləqanunagi… θiwizi aʃu aminn͡ iʁ iləqdər n les années 80
ðasawən θədisparait θəl͡la bien sur θəl͡la θiwizi uzəm͡mur ulat͡silawin winwumi mazal
aŧas uzəm͡mur ts͡ tsruħunt akəni θəmanja ʕəʃra at͡sidħamint…ts͡ tsarantid aruvrið
ts͡ tsəxlisən iprusijən ts͡ tsəxlisən ləxŧija oblige adjuʁal ujəzmirara xas jəf͡ fəʁ ujəzmirara
jəts͡ tsuʁald aruvrið iwəʕər xatər manruħən akən ʁurχ anχəʃmən ʁurχ ualðlaʕqəl
akif͡ fəʁ.
Θəxd͡ dməm t͡sufiq?
Ih ðwina t͡saʒəmaʕəθ n͡ ni iðt͡sufiq nəʁmulaʃ aksuf͡ fəʁən sit͡sufiq ursəliʁara aləvʕađ

ts͡ tsaran ađar nəsʕa ʃ͡ ʃix t͡tad͡ darθ ak͡ kəðiʒəmujaʕ n͡ ni… aðid͡ du ʃ͡ ʃix n͡ ni ͡aðruħən
aθənfrun waðxəlsən a procés amin iđlmən amin its͡ tsəwađlmən aprocés aθxəlsən isin
adjəsuθər waləvʕađ jəl͡liχ θəxðməm awal θəsarsəm awal θəqvləm θəvʁam…uzəriʁara
est ce que uqvel nəʁ aprés ləfatiħa jəl͡la q͡ qarənas aqəʃwal nsəħaðləhna vav t͡təqʃiʃθ
n͡ ni aθjaw͡wi arux͡ xam uqʃiʃ n͡ ni θaʕəmaməθ as͡ s n͡ ni miʁəran ləfatiħa its͡ tsakən
θaʕəmaməθ masdaʁən imawəlan uqʃiʃ n͡ ni asdaʁən atrus͡ sunəs iθəsliθ səðaq nəʁ aməχ
amdin͡ niʁ θiqundjar n͡ ni…jəqdər peut être asəmi xəðmən l’organise ləʕarc mi
uzəmirəʁara amdin͡ niʁ les renseignements amdfəkaʁ lħad͡ ʒa fəl͡las…]
105
Timerna
Ammud Iflissen (Iṣenaǧen) :
Muḥ Wali Ben Meraḥ 67ans
Leɛabd ameɣar, ur yettfaɣ ara ɣer uxddim alama iruḥ qbel ɣer waneda
ttenjemaɛen imedanen, tamezwarut, ma illa win imuten ad isel, xater ma iffeɣ kan
ɣer ceɣul ur iḥettu ara, ad d-awwin akka isebaḍen-nsen, zik macci d isebaḍen i
tterusun d irekasen, ad d-awwin irekasen ɣer umekan neqqar-as dagi taḥnayet
uḥemic, ad d-awwin irekase-nsen ad zewin akk ibeḥnaq-nesn d wakken ar ruḥen ɣer
ixdim, ixdim deg wass n leǧemɛa nexddem-it i yegliyen, nettɛawan win ur nezmir
ara, taǧalet ur nesɛi ara aregaz ar as-d-inqcen, neɣ neɣ amuḍin, nettmeɛawan am
akken nettɛawan tura lidal, texdmem tiwiziwin ? nexddem tiwiziwin, nettmeɛawan
ger-aneɣ, tura diɣen les jeuns-agi diɣen ḥefḍen ɣur-nneɣ sur tout taddart-agi-nneɣ ad
yaḍen yiwen, ad as-d-bezren ad at-soigner.
Deg uxxam d ameɣar akked temeɣart, d nutni i yetbiren, d ameɣar, ameɣar,

tameɣart d tigejdit, ameɣar d ajegu n uxxam, ma yexla urgaz-nni d tameṭṭut-nni i
yexlan, ma yella llan sin, ma tewlaḍ igurdan ur ttemsefhamen ara safi d imeɣren ur
nettmsefham ara, alors d ameɣar akked temɣart i d saḥ, tura ma yella ulac jeddi-m
ulac setti-m, acu tesnaḍ ur at-sineḍ ara, ameɣar d ameɣar i d kulec, deg yiwet n
tewacult, zik a yelli, macci d axxam kan, zik cartie kamel, cartie kamel d yiwen
uxxam.
amek i as-teqqarem i cartie?
Zik, adrum, zik ma yeluẓ yiwen lluẓen akk, ma yerwa rrewan akk…
Tesɛam imeḍebar fell-as?
Dayem ittilli uqaruy, dayem yettili uqaruy n udrum, (amek I at-id-

ttextirim?) aqaruy-agi aqaruy n udrum d ameɣar itmeḥnen, ad ak-innin zik qqaren-
ak ameɣar azemni, ameɣar azemni d win ijarben kulec d win-a wumi qqaren ameɣar
azemni.
Nexddem tajemaɛit jusqu’a présent, ar tura. Tura zik, zik neqqar-as ṭṭamen,
tura comété de village, zik nekni ulac win ar yawḍen ɣer la justice, ulac cceraɛ,
cceraɛ di taddart, at- jugin imeɣren, kera ad qqimen tenac imeɣren, akken i ttḥkmen
akken, tura ixeleḍ ccaban di remḍan...
Lqanun am akka im-d-nniɣ nettnawal, nexddem lewziɛa, nexddem aman,

tura diɣ kifkif, nexddem jusqu’a présent, mi ar yemet yiwen nettbezar-as-d.
Nexddem ttufiq imir win ur nequder ara leqanun ad at-nerr weḥd-s ulac win ar at-
illaɛin, at-nesuffeɣ di ttufiq, at-xeṭṭin ma yella yeguma ad yestaɛref at-suffeɣen i
ttufiq.
Ma d Ssuq di taddart, ulac ssuq di taddart, ssuq-nneɣ ɣer tegzirt, yerna ɣef
uḍar zik. Ssuq a yelli leqanun n ssuq, nekni i larebɛa ɣer larbɛa ad att-suwqeḍ ad d-
106
Timerna
awwiḍ ayen wumi tezmreḍ, win ur nezmir ara, taǧalt, ad as-d-awiḍ ad as-tesdqeḍ,
daya i yellan.
Zik, nekkni, nekkni taddart-nneɣ si zik ur necareḍ ara, si zik, zik nekni, xater
tameṭṭut nekni nexddem-as leqima, macci d tafunast ad att-teznzeḍ di ssuq, ad d-
yesqsi yiwen, tamezwarut ɣef ar at-setqsiḍ ma yesɛa axxam, ma macci d afenyan ma
ur at-ttelaẓ ara, xater ma yeqḍa-as-d d tameṭṭut-is, ma ur as-d-yeqḍi ara d tameṭṭut-is.
Tuččit macci d tizri, tina qqaren-as tina d tizri, tuččit acu wumi qqaren
tuččit-agi, ma yecareḍ-am-d meyatalef azeka ma yella lemxilaf ger urgaz d temeṭṭut-
nni, meyatalef-nni ad as-ten-id-yerr, ma yebra-as ad as-yerr meyatalef-nni tagi d
tuččit, ma d tizri, nekni zik mi ar anefk tameṭṭut aderum-nni akk ad d-ruḥen yiwen i
wexxam ad sewen leqahwa ad renun lexfaf, wid-ak-nni akk iččan lexfaf ad ddun akk
d teqcict-nni, ad ddun d imengfen ad as-fken tizri, wid-ak, azekka d selazekka c’est
des temoignages, daya a yelli i yellan, nekni zik taddart-agi-nneɣ temqar, taddart-
agi-nneɣ ulac wina ar att-id-iqrben, xaf d tawlit-nneɣ ad att-zweǧ ɣer taddart-nniḍen
ttagadent, ma yella win ineṭqen ɣur-s ad d-hejmen iṣenajen, ulac semaḥ, maɛna ma
yella tewḍ-ten ulac semaḥ.
107
Timerna
Am͡muð isənad͡ ʒən:
[Ləʕəvð aməʁar ujəts͡ tsəf͡ fəʁara aruxd͡ dim alama iruħ qvəl arwanda ts͡ tsənʒəmaʕən
jəmðanən θaməzwaruθ majəl͡la winimuθən aðisəl xatər mif͡ fəʁ kan arʃəʁul
ujəħts͡ tsujara adaw͡win ak͡ k isəbađənsən ziχ maʃ͡ ʃi ðisəbađən its͡ tsərusun ðirəkasən
adaw͡win irəkasənsən aruməkan nəq͡ qras ðagi θaħnajəθuħmiʃ adaw͡win irəkasənsən
aðzwin ak͡ k ivəħnaqnsən ðwak͡ kən aruħən arixd͡ dim ixd͡ dimagi gwus͡ s ləd͡ ʒəmʕa
nəxd͡ dəmiθ ijəɤlijən nəts͡ tsʕawan winunzəmirara θad͡ ʒat unəsʕara arəgaz asədiqðʃən
nəʁ nəʁ amuđin nəts͡ tsəmʕawan aməχ akən nəts͡ tsəmʕawan θura lidal nəxd͡ dəm
nəts͡ tsəmʕawan θiwiziwin bwajəɤaranəʁ θura ðiʁən les jeuns-agi ðiʁən ħəfđən
ʁurnəʁ sur tout θad͡ d͡ arθagi n͡ nəʁ aðjađən jiwən asədvəzrən aθsoigner.
gwux͡ xam ðaməʁar ak͡ kət͡səmʁarθ ðnuθni ijətbirən ðaməʁar aməʁar θaməʁarθ
t͡siɤʒəðiθ aməʁar ðaʒəgu bwux͡ xam majəxla urgaz n͡ ni t͡saməŧ͡ŧuθ igxəlan majəl͡la l͡lan
sin maθəwalađ igurðan uts͡ tsəmsfhamən arasafi ðiməʁarən unəts͡ tsəmsfham ara alors
ðaməʁar ak͡ kət͡səmʁarθ iðsaħ θura majəl͡la ulaʃ ʒəd͡ dim ulaʃ sət͡sim aʃu θəsnəđ
uθsinəđara aməʁar t͡səmʁarθ iðkulʃ gəjiwəθ təwaʃut ziχ ajəl͡li maʃ͡ ʃi ðax͡ xam kan ziχ
cartie kaməl cartie kaməl ðjiwən ux͡ xam.
Amək isθəq͡ qarem i cartie?
Ziχ adrum ziχ majəluƶ jiwən l͡luƶən ak͡ k majərwa r͡ rəwan ak͡ k…
Θəsʕam iməđəbar fəl͡las?
Dajəm its͡ tsili uqaruj bwuðrum aqaruj bwuðrum ðaməʁar itməħnən aχin͡ nin ziχ
q͡ qarənaχ aməʁar azəmni aməʁar azəmni ðwin iʒərvən kulʃ ðwinawumi q͡ qarən
aməʁar azəmni.
Nəxd͡ dəm θaʒəmaʕiθ jusqu’a présent arθura imir θaʒəmaʕiθ θəsʕa win its͡ tsislħujən
θəsʕa aqaruj θura ziχziχ nəq͡ qaras ŧ͡ ŧamən θura comété de village ziχ nəkni ulaʃ
winajawəđən ar la justice ulaʃ ʃ͡ʃəraʕ ʃ͡ ʃəraʕ iθad͡ darθ aθʒuʒin iməʁarən χəra
aθq͡ qimən θənaʃ iməʁarən ak͡ kən it͡səħkmən akən θura ixələđ ʃ͡ ʃavan
ðirəmđan…lqanun amak͡ ka imdn͡ niʁ nəts͡ tsnawal nəxd͡ dəm ləwziʕa nəxd͡ dəm aman
θura ðiʁ kifkif nəxd͡ dəm jusqu’a present marjəməθ jiwən nəts͡ tsvəzarazəd.
Nəxd͡ dəm t͡ sufiq win unəqudər ara ləqanun aθnər͡ r wəħðəs ulaʃ win aθilaʕin
aθnəsuf͡ fəʁ it͡sufiq aθxəŧ͡ŧin majəl͡la jəguma aðjəstaʕrəf aθsuf͡ fəʁən it͡sufiq.
Mað S͡ suq ðiθad͡ darθ ulaʃ s͡ suq ðiθad͡ drθ s͡ suq n͡ nəʁ arθəɤəzirθjərna afđar ziχ. S͡ suq
ajəl͡li ləqanun n s͡ suq nəkni ilarəvʕa arlarvəʕa at͡səsuwqəđ adaw͡wiđ ajən wumi
θəzmrəđ winunzmir ara θad͡ ʒat asədawiđ asəθsədqəđðaja ijəl͡lan.
Ziχ nəkni nəkni θad͡ darθ n͡ nəʁ siziχ unəʃarəđ ara siziχ ziχ nukni xatər θaməŧ͡ŧuθ nəkni
nəxðmas ləqima maʃ͡ ʃi t͡safunasθ at͡səθzənzəđ ðis͡ suq adjəsqsi jiwən θaməzwaruθ
afaθsəqsiđ majəsʕa ax͡ xam ma maʃ͡ ʃi ðafənjan muθəts͡ tsəlaƶ ara xatər majəqđajasd
t͡saməŧ͡ŧuθis ma usədjəqđijara t͡saməŧ͡ŧuθis. t͡ sutʃ͡tʃiθ, maʃ͡ʃi t͡ sizri, θina q͡ qarənas θina
108
Timerna
t͡sizəri θutʃ͡ tʃiθ aʃumi q͡ qarən θutʃ͡ tʃiθagi majəʃrəđamd məjataləf azəka majəl͡la
ləmxijaf ɤarurgaz t͡səmŧ͡ŧuθ n͡ ni məjataləf n͡ ni asθəntidjər majəvrajas asjar͡ r məjataləf
n͡ ni θagi t͡sutʃ͡ tʃiθ mat͡sizəri nəkni ziχ manəfk θaməŧ͡ŧuθ aðrum n͡ ni ak͡ k adruħən jiwən
iwəx͡ xam aðsəwən ləqahwa aðrənun ləxfaf wiðaχ n͡ ni ak͡ k itʃ͡ tʃan ləxfaf aðd͡ dun
ðiməngfən asfkən θizəri wiðaχ azək͡ ka ðsəlazək͡ ka c’est des temoignages ðaja a jəl͡li
igəl͡lan nəkni ziχ θad͡ darθagin͡ nəʁ θəmqar θad͡ darθagin͡ nəʁ ulaʃ win at͡sidiqarvən xaf
t͡sawəlit͡s n͡ nəʁ at͡səzwzd͡ ʒ arθad͡ darθ n͡ niđən ts͡ tsagaðənt͡s majəl͡la winŧqən ʁurs
adhəʒmən isənad͡ ʒən ulaʃ səmaħ maʕna majəl͡la θəbđətən ulaʃ səmaħ.]
109
Timerna
Ammud Adekkar:
Maǧid ḥaj taher amezyan 87iseggasen
win itteḍebiren d baba-s n leɛayela, d ameɣar, ulaḥed wayeḍ, matalan, ma yemut

umeɣar d ameqran deg waraw-is ulaḥed win ar iɛedin, ma yexdem akka sik akka,
ulaḥed yiwen wawal kan.
Teqqarem akka yiwet n texarub-nneɣ, yiwen wedrum-nneɣ?
Ah d taxarubet, taxarubet adrum, voilà, aderum aken illa wedrum, llan iderma
iderma imeqranen, llan imecṭuṭaḥ, kifkif aderum kan, aderum d amecṭuḥ neɣ d
ameqran, aka am nekni adrum-nneɣ mecṭuḥ, leḥqaɣ-d nesɛa rebɛa ixxamen, tura
arebɛa ixxamen tezriḍ aneda weḍen, aḥeq rebbi neɛdda deg meya uxemsin, xater
acuɣer lemtel nekk seɛiɣ temanya yergazen, temanya yergazen, umebaɛd win
izewǧen s uxxam-is, win izewǧen d ameɣar n uxxam-is, leḥzaza d zewaǧ, win
izewǧen iffeɣ, tura ad d-tafeḍ weḥdi nekini, atan di tesɛa yexxamen, yiwen uxxam
neffeɣ ɣef tesɛa yexxamen, lukan am zik-nni axxam kan ar a yillin deg tesɛa-agi.
Ad yilli yiwen, yiwen iǧadren d leɛabed ameqran, ad yilli iseɛa akk, labuda zik, ilaq
ad yesɛu lexir, ilaq ad iseɛu ccan, ilaq ad iseɛu zaɛama, ilaq ad iseɛa lekarama, xater
win itteqabal même ala bara ; (amek i as-teqqarem?) Neqqar-as ameɣar n udrum,
lamir n udrum, ameɣar n udrum, leqwa, tezriḍ d acu i yexddem, d leqwa
ittedifanday ɣef tarbiya, ɣef ččaqllal, ilaq ad yilli uderum-is imexawa, ilaq ad yilli ur
iḍelem ara, malgré ǧehden ur ḍelmen ara iderma-nniḍen, ur ḍelemen ara leɛibad-
nniḍen, ceɣul n terbiya, ma d win i d-iruḥen ad itaɛda fell-asen, ma yexdem akka,
akka am laɛsker, ma yefka l’ordre il faut vas-y.
Ma yella ur imesfham ara udrum akked wedrum, amek i as-texdmem?
Dina, dina ḍarunt, ḍarunt, lemarḥlat-agi, yeɛya adrum, d wedrum, yeɛya taddart d
tayeḍ, mi umebɛed dina, voilà, ger lewaqt d lewaqt, dina tura mi ar tewqaɛ akken, ger
wedrum d wedrum, ad d-kren umebaɛd labuda ad iffeɣ ṣṣut, macci deg deqiqa ar
ḍerunt, ad iffeɣ ṣṣut, mi selan leɛrac-agi akkit, umebaɛed ad qqimen laɛqal-nni diɣ n
tuddar, attan taddart n leflani, aderum-is imexrewaɛ, aderum d wedrum-nniḍen, ad
d-nejmaɛen, ad d-ruḥen ad aten-rangén, welah ar taɛya tella lemuta ger wedrum d
wedrum, mi ar d-ruḥen yemɣaren-agi laɛruc-agi, aten-semranǧin, ulaḥed akk la
justice, neɣ ulaḥed wih-in neɣ wih-in, la justice-agi nekni dagi deg temurt n
leqbayel, welah armi d imi itt-nessen a partir n 62 d asawen, ayen ibeɣu yeḍru
aɛyunt ad medḥdahent tuddar s lebarud, mi umebaɛd tuddar-nni ixḍan akken daɣen il
faut que ad zedment fell-asent ad semyigrent.
Ttilin akka tikwal imerabḍen yid-sen?
Nesɛa imerabḍen, imerabḍen,voilà, imerabḍen, tagi tura merni-agi nestaɛmel-itt,

tagi i d-tenniḍ akka n imerbḍen-agi, a partir n 80 d asawen, umebaɛd teḍra yiwet n
110
Timerna
lemarḥa di taddart-agi n wadda, yiwen ineɣa wayeḍ s ujenwi, yerna meẓiy, aba
tewqaɛ, wina meṭlent, wina wwinet ɣer leḥbes ad d-isaɛdi leqanun ɛecrin n sena,
umebaɛd ussan-d yemrabḍen, ussan-d yemrabḍen, nekni dagi akkit, yaɛni amek itt-
semranǧin s lexucuɛ-nni, nukni dagi akk deg tuddar-agi leɛebd meqren ciṭuḥ, yesɛan
cuya n leqwa, arennan ruḥen akk-nni, neḥley-iten, mesmaḥen, iffeɣ-d wina deg
leḥbs, ass-a welah am atmaten.
Txedmem tajemaɛt n taddart?
Tajemaɛt n taddart, tijumaɛ n taddart, umebaɛd ad renun-d ad d-ruḥen

imerabḍen-agi, wa itteqadar wa.
Texdmem ttufiq n taddart, yettili?
Tufiq n taddart yella ar riḍa, yella leqanun mekul taddart, mekul taddart, yiwen ur
izemir ara ad ixdem lḥaǧa bara leqanun n taddart, d dustur n taddart, d dustur-nneɣ
irkul kifkif, ma yaɛya, ibeɣa yiwen ad dévier ɣur-nneɣ amek i as-nexdem, ad at-
neḥlel, ad at-naɛreḍ, ad at-naɛreḍ, ad ak-ihdu rebbi, ad ak-ihedu rebbi, aqeli-k teffeɣ i
yebardan, ad d-nejmaɛ irkul, ad anefk laden i lexalat, igurdan, yiwen ur at-ittelaɛi
ara, ama tameṭṭut ɣer temṭṭut, ama d nukni s iregazen ama d igurdan, akk at-nesuffeɣ
bara i taddart, umebaɛd llan agd ittemtwalen…ubaɛd tekker-d tejmaɛt…iguma,
déclarént i wedrum, atan aregaz-ihi-ina-nwen atan itaɛda, inebah fell-as udreum-nni
iguma ad d-iḥes, aderum-nni umebaɛd yerra la répens i taddart, inna-as ǧuzmet deg-
s, umebaɛd suffeɣent, suffeɣent pendant rebaɛa senin, rebaɛ senin, iguma akk iqur
akk uqaruy-is.
Texdmem timecreḍṭ?
Nexddem nettmeɛawan, tiwiziwin nettmeɛawan, ma tella Matalan taǧalt immut

waregaz-is, ayen illan d lexudma ad as-nexdem ayen illan matalan d adrim ad as-
tenjmaɛ, ma texdem akka lmelk-is, d taddart ar as-ixdemen alama yekcem-d ɣer
uxxam, nettmeɛawan jusqu’a présent.
I lewziɛa texdemem lewziɛa?
Nexddem, lewziɛa tagara-a zik, meḥsub zik, mekul cehar, cehrayen ad annaɣ lewziɛa
tura nexddem-itt, deg teɛacurt, nexddem-itt deg lemulud, netabaɛ laɛewacer-agi.
Ccuruṭ n zewaǧ i tesɛam?
Mi ar nefk taqcict, ad att-ttewaɛgen, neḥdder, nettenjemaɛ-d neḥdder lefatiḥa-s,

daya i nexddem.
Tettakem tizri neɣ tuččit, neɣ amek i as-teqqarem?
D tina d lefatiḥa-agi, lefatiḥa labuda leqanun, leqanun liselam akkit, lefatiḥa macci d
taqalid, a wina d cceraɛ, labuda mi ar nefk taqcict ad d-nejmaɛ ad d-nawi ṭṭaleb,
111
Timerna
ccix, tella lefatiḥa, umebaɛd ad d-inebah ccix, ad d-yinni, ad aɣ-d-ɛegnem lejmaɛ-agi,

ṣedaq, ṣedaq-agi tura d acu tefkiḍ d taɛmamet d ṭṭamen-nni, xater muḥmed ṣela llah
ɛelih wa salama inna taqcict, ilaq ṭṭamen isaweḍ armi d-inna walaw kan uḥelyiw, mi
ilaq ad yilli ṭṭamen, ad tilli taɛmamet-nni, taɛemamet-nni qanuna tura i tella…ha-t-
an taqalid n teqcict, akken llan s ḥawela ccuhud i d leɛali, tura ma tara temara ad igg
rebbi rebɛa xemsa medden, mi ma llan rebɛin axir n rebɛa-nni neɣ xemsa medden
ilaq ccuruṭ-agi.
Tabezart, ariḍa mazal-itt, tura mazal-itt, ariḍa llan les responsables, neqqar lakis,
neqqar les cotisations, par exemple aqecic iwweḍ temnṭac n sena ad ittexliṣ les
cotisations –ines mekul aseggas.
…wina mazal-it ar riḍa lemkes, tura par exemple, ad awwiɣ agneduz-agi ɣer ssuq,
ad zenzaɣ ad d-iɛeddi umakas ussan-nni nettxeliṣ meyatalef i ruḥ, uqbel, melmi i
kecmaɣ qennaɣt ad as-fekaɣ meyatalef, nettxeliṣ amekas ar tura.
Tajemaɛet n tenac, cefiɣ-as-id nniɣ-am-d tajemaɛet n tenac deqs aya ulaḥed-itt,

welah ma ɛelmaɣ yani, welah ma rriɣ-as-id s lebal ma deg laɛruc i tella, ma yella
lewaḥid n dduwela i tella, ma yella macci lewaḥid leqyad, neɣ deg laɛruc i tella, tagi
welah ma cefiɣ-as-id, tajemaɛt n tenac-agi ffarunt lumur imeqranen, ceɣul leḥizbat
siyasiya-agi, aneda tewqaɛ ger laɛruc ad at-ruḥ tejmaɛt-nni n tenac, wa ad as-d-ksen
kera i wa, wa ad as-renun kera, aten-semranǧin, ḍalem d lemaḍlum aten-semranǧan.
Taqebilt, tella d acu nekni ur att-id-nelḥiq ara, c’est-a-dire, seg mi nella nukni derus
i deg tenqḍaɛ, waqil tenqeḍaɛ kan deg 1900 d asawen wama akin-a tella, zik
ttemiḥwaṣen xeddmen leṣfuf, umebaɛd win iɣelben wayeḍ ad asen-awin lemal-nsen,
ad asen-awin rezq-nsen…
Am͡muð n uðək͡ kar:
[Win its͡ tsəđbirən ðvavas n ləʕila ðaməʁar ulaħəd wajəđ maθalan majəmuθ uməʁar
ðaməqran gwarawis ulaħəd winariʕdin majəxðəm ak͡ ka sik ak͡ ka ulaħəd jiwən wawal
kan. Θəq͡ qarəm ak͡ ka jiwəθ təxaruv n͡ nəʁ jiwən wəðrum n͡ nəʁ?
Ah t͡saxaruvθ θaxaruvəθ aðrum viola aðrum akən il͡la wəðrum l͡lan iðərma iðərma
iməqranən l͡lan iməʃŧuŧaħ kifkif aðrum kan aðrum ðaməʃŧuħ nəʁ ðaməqran akam
nəkni aðrum n͡ nəʁ məʃŧuħ ləħqaʁəd nəsʕa rəvʕa ix͡ xamən θura rəvʕa ix͡ xamən θəzriđ
anəda wəđən aħəqrəb͡ bi nəʕda gəmjawəxmsin xatər aʃuʁər ləmθəl nək͡ k səʕiʁ
θəmanja jərgazən θəmanja jərgazən uməbaʕd winizəwd͡ ʒən sux͡ xamis,winizəwd͡ ʒən
ðaməʁar bux͡ xamis ləħzaza ðzəwad͡ ʒ winizəwd͡ ʒən if͡ fəʁ θura adafəđ wəħði nəkini
aθan itəsʕa jəx͡ xamən jiwən ux͡ xam nəf͡ fəʁ aftəsʕa jəx͡ xamən lukan amziχ n͡ ni ax͡ xam
kan ajil͡lin gətəsʕajagi.
112
Timerna
Aðjil͡li jiwən jiwən id͡ ʒadrən ðləʕavəð aməqran aðjil͡li isəʕa ak͡ k labuda ziχ ilaq
aðjəsʕuləxir ilaq aðjəsʕu ʃ͡ ʃan ilaq aðjəsʕuzaʕama ilaq aðjəsʕu ləkarama xatər
winits͡ tsəqaval même alabara nəq͡ qaras aməʁar buðrum lamin buðrum aməʁar
buðrum ləqwa θəzriʁ ðaʃu ijəxd͡ dəm ðləqwa its͡ tsədifandaj aftərvija aftʃ͡ tʃaql͡lala ilaq
aðjil͡li uðrumis iməxawa ilaq aðjil͡li ujəđəlm ara malgré d͡ ʒəhdən uđəlmən ara iðərma
n͡ niđən uđəlmənara ləʕivað n͡ niđən ʃəʁul ntərbija maðwin idiruħən aðitaʕəda fəl͡lasən
majəxðəm ak͡ ka akam laʕskər majəfka l’ordre il faut vas-y.
Majəl͡la uməsfhamən ara uðrum ak͡ kəðwəðrum aməχ isθəxdməm?
Ðina ðina đarunt đarunt ləmarəħalaθagi jaʕja aðərum ðwəðrum jaʕja θad͡ darθ t͡sajəđ
mi uməbaʕəd ðina voilà ɤər ləwaqθ ðləwaqθ ðina tura ma θəwqaʕ ak͡ kən ɤər wəðrum
ðwəðrum adkrən uməbaʕwəd labuda aðif͡ fəʁ s͡ suθ maʃ͡ ʃi gədəqiqa ađrunt aðif͡ fəʁ s͡ suθ
mi səlan laʕraʃagi ak͡ kiθ uməbaʕəd aðqimən laʕəqal n͡ ni ðiʁ tud͡ dar at͡san θad͡ darθ
ləflani ɑθrumis iməxarəwaʕ aðrum ðwəðurm n͡ niđən andəʒmaʕən adruħən
aθənranʒin wəlah aθaʕja θəl͡la ləmuθa ɤər wəðrum ðwəðrum madruħən jəmʁarənagi
laʕruʃagi aθənsəmranjin ulaħəd ak͡ k la justice, nəʁ ulaħəd wihin nəʁ wihin la justice
agi nəkni ðagi gəθmurθ ləqvajəl wəlah amiðimi it͡ snəs͡ sən a partir n62 ðasawən ajən
ivʁun jəđru aʕjunt aðməðħðaħənt θud͡ dar s ləvaruð mi uməbaʕəd θud͡ dar n͡ ni ixđan
ak͡ kən ðaʁən il faut que aðzəðmənt fəl͡lasənt aðsəmjigrənt.
Ts͡ tsilin ak͡ ka θikwal iməravđən jiðsən?
Nəsʕa iməravđən iməravđən viola iməravđən θaɤi θura mərnijagi nəstaʕmlit͡ s

θagidn͡ niđ ak͡ ka iməravđənagi a partir n 80ðasawən uməbaʕəd θəđra jiwəθ
ləmarəħala ði θad͡ darθagi bwad͡ da jiwən inəʁa wajəđ suʒənwi jərna məƶij aba θəwqaʕ
wina məŧlənt wina b͡ bwint aləħəvs adisəʕdi ləqanun ʕəʃrin səna uməbaʕd us͡ sand
jəmravđən us͡ sand jəmravđən nəkni ðagi akekiθ jani aməχ it͡səsəmranʒin s ləxuʃuʕ
n͡ ni nukni ðagi ak͡ ka gəθud͡ daragi ləʕəvð məqrən ʃiŧuħ isəʕa ʃuja n ləqwa rən͡ nan
ruħən ak͡ kən͡ ni nəħləjiθən məsamaħən if͡ fəʁəd wina gəlħəvəs as͡ sa wəlah amaθmaθən.
Θxədməm θajəmaʕəθ t͡tad͡ darθ?
Θaʒəmaʕθ t͡tad͡ darθ θiʒmujaʕ t͡tad͡ darθ uməbaʕəd adrən͡ nun adruħən iməravđənagi wa
its͡ tsəqadar wa.
Θəxdməm t͡sufiq t͡tad͡ darθ jəts͡ tsil͡li?
T͡sufiq t͡tad͡ darθ jəl͡la ariđa jəl͡la ləqanun məkul θad͡ darθ məkul θad͡ darθ jiwən urizmir
ara aðixðəm ləħad͡ ʒa vara ləqanun t͡tad͡ darθ ð dustur t͡tad͡ darθ ð dustur n͡ nəʁ irkuli
kifkif majəʕja ivəʁa jiwən að dévier ʁur n͡ nəʁ aməχ isnəxd͡ dəm aθnəħləl aθnaʕrəđ
aθnaʕrəđ akihðu rəb͡ bi akihðu rəb͡ bi aqəlik θəf͡ fəʁəđ ijəvarðan andəʒəmaʕ irkuli
andəfk laðən iləxalaθ igurðan jiwən uraθits͡ tslaʕara ama t͡saməŧŧuθ arθəmŧ͡ŧuθ
amaðnukni sirgazən amaðigurðan ak͡ k aθnəsuf͡ fəʁ vara iθad͡ darθ uməbaʕd l͡lan agað
its͡ tsəmθwalən…uməbaʕd θəkrəd θəʒmaʕaθ iguma déclarént iwəðrum aθan
arəgazihinanwən aθan itaʕda inəbah fəl͡las uðrum n͡ ni iguma adiħəs aðrum n͡ ni
113
Timerna
uməbaʕəd jər͡ ra la répens iθad͡ darθ in͡ najas d͡ ʒuzməθ ðəɤs uməbaʕəd suf͡ fəʁənt
pendant rrəvaʕsnin rəvaʕsnin iguma ak͡ k iqur ak͡ k uqarujis.
Θəxdməm θiməʃrəŧ?
Nəxd͡ dəm nəts͡ tsməʕawan θiwiziwin nəts͡ tsməʕawan maθəl͡la maθalan θad͡ ʒat im͡muθ
wərgazis ajən il͡lan ðləxuðma asnəxðəm ajənil͡lan maθalan ðaðrim asθənʒmaʕ
maθəxðəm ak͡ ka ləmlkis t͡sad͡ darθ asixðmən alama jəkʃəmd arux͡͡ xam nəts͡ tsməʕawan
jusqu’a présent.
Iləwziʕa θəxdəməm ləwziʕa?
Nəxd͡ dəm ləwziʕa θagaraja ziχ məħsuv ziχ məkul ʃəhar ʃəhrajən an͡ naʁ ləwziʕa θura
nəxd͡ dəmit͡s iθəʕaʃurθ nxəd͡ dəmit͡ s iləmuluð nətavaʕ laʕwaʃəragi.
ʃ͡ ʃuruŧ n zəwad͡ ʒ iθəsʕam?
Manəfk θaqʃiʃθ at͡səts͡ tsəwaʕgən nəħd͡ dər nəts͡ tsənʒəmaʕəd nəħd͡ dər ləfatiħas ðaja i
nəxd͡ dəm
Θəts͡ tsakəm θizəri nəʁ θutʃ͡ tʃiθ nəʁ amək isθəq͡ qarəm?
T͡ sina ðləfatiħajagi ləfatiħa labauda ləqanun ləqanun lisəlam ak͡ kiθ ləfatiħa maʃ͡ ʃ i
ðtaqalid awina ðʃ͡ʃərʕ labuda manəfk θaqʃiʃθadnəʒmaʕ adnawi ŧ͡ ŧaləv ʃ͡ʃix θəl͡la
ləfatiħa uməbaʕd adinbah ʃ͡ ʃix adjin͡ ni aðaʁdʕəgnəm ləʒəmaʕagi səðaq səðaqagi θura
ðaʃu θəfkiđ t͡ saʕmaməθ ð ŧ͡ ŧamən n͡ ni xatər muħməd səlal͡lah ʕəlihusalama in͡ na
θaqʃiʃθ ilaq ŧ͡ŧamən isawəđ armidin͡ na walawkan uħəljiw milaq aðjil͡li ŧ͡ŧamən at͡sil͡li
θaʕmaməθ n͡ ni θaʕmaməθ n͡ ni qanuna θura iθəl͡la…haθan taqalid təqʃiʃθ ak͡ kən l͡lan
sħwəla ʃ͡ ʃuhud iðləʕali θura maθara θəmara aðiɤ͡ ɤ rəb͡ bi rəvʕa xəmsa məd͡ dən mi
mal͡lan rəvʕin axir n rəvʕan͡ ni nəʁ xəmsa məd͡ dən ilaq ʃ͡ ʃuruŧagi.
Θavəzarθ ariđa mazalit͡ s θura mazalit͡s ariđa l͡lan les responsables nəq͡ qar lakis
nəq͡ qar les cotisations, par exemple aqʃiʃ ib͡ bəđ θəmnŧaʃ nsəna aðits͡ tsxəlis les
cotisationsinəs məkul asəg͡ gwas.
…wina mazaliθ ariđa ləmkəs θura par exemple aðaw͡wiʁ aɤənduzagi ars͡ suq
aðzənzaʁ adʕəd͡ di umakas us͡ san n͡ ni nəts͡ tsxəlis məjataləf iruħ uqvəl məlmi iχəʃmaʁ
q͡ qənaʁθ asfəkaʁ məjataləf nəts͡ tsxəlis aməkas arθura.
Θəʒəmaʕθ nθənaʃ ʃəfiʁasid n͡ niʁamd θaʒəmaʕθ nθənaʃ dəqs aja ulaħədit͡s wəlah mar
ʕəlmaʁ jani wəlah mar͡ riʁasid sləbal maglaʕruʃ iθəl͡la majəl͡la lawħið d͡ duwəla i θəl͡la
majəl͡la maʃ͡ ʃi ləwaħið ləqajəð nəʁ gəlaʕruʃ iθəl͡la θagi wəlah maʃəfiʁasid θaʒəmaʕθ
nθənaʃagi f͡ farunt lumur iməqranən ʃəʁul ləħizbat sijasijajagi anəda θəwqaʕ gər laʕruʃ
at͡sruħ θəʒəmaʕθ n͡ ni nθənaʃ wasdəksən χəra iwa χəra iwa wa asrənun χəra
aθənsəmranʒin đaləm ðləmađlum aθənsəmranjin.
114
Timerna
Θaqvilt θəl͡la ðaʃu nəkni ut͡sidnəlħiq ara c’est-a-dire səgmi nəl͡la nukni ðrus iðəg
θənqđaʕ waqil θənqđaʕ kan g 1900 ðasawən wama akina θəl͡la ziχ ts͡ tsəmiħwasən
xəd͡ dmən ləsfuf uməbaʕd win iʁəlvən wajəđ asənawin ləmalnsən asənawin
rəzqnsən…]
115
Timerna
Ammud Ḥizer:
Amezal Muḥ Wali 58ans
Nniɣ-am tajemaɛt n taddart, zik d nettat i yesklfen di taddart, ayen wumi neqqar s
terumit tura akka le coté social, donc nettat tesklif s wayen ixuṣen di taddart, am
nesba, am mera amek ar at-xdem ǧanaza, wagi akk d tajemaɛt i yexdemen, ceɣul n
leqwanen-agi i yerzan la réglementation, dduklen zik fell-asen tuddar irkuli, akked
tajemaɛt-nni, axater nekuni dagi qqaren-aɣ leɛarc n at meddur, akk-agi si ɛlewan
ama i d-leḥiḍ qrib ɣer teɣzutt, xater wid-da leɛarc n lekalen i asen-qqaren, nekni
mekul senat n tudder timeqranin, akka ad illin sin telata, umebaɛd ɣur-m ṭṭeman n
udrum, ṭṭamen n taddart, neɣ n leɛarc irkuli, d nutni i yettdécidin amek ceɣul atan
aka am zik ad am-d-fekaɣ lemital par exemple un exemple, tameṭṭut, xater bac ad
xedmen l’égalité, aken qqaren s trumit l’égalité, xater illa win iseɛan, illa win ur
nesɛi ara, xater par exemple ad at-muddeṭ yelli-k, ad att-temuddeḍ s dehb et tout, zik
nukni dagi ulaḥed dehb, donc ayeɣer bac ad seɛdlen win ixuṣen d win ur ixuṣen ara,
tura ma yeɣli uxxam i yiwen zik jemɛen-d idrimen d tajemaɛit i yesklfen, tiwizi,
jemɛen-d mam idrimen, tiwizi ad as-xedmen axxam et tout, meqbel ad d-tas
leḥukuma, ur att-sinen ara leḥukuma-agi. Yettili lejmaɛ nniɣ-am ad seklfen akk ayen
iɛnan taddart, d aman, d iberdan, d lakulat, timecreḍṭ, timecṛeḍṭ, mazal-itt d
timecṛeḍṭ ar tura, timecreḍṭ akka am di yennayer-agi tura ɣas akken xedmen
timecreḍṭ mekul taddart, ad d-jemɛen idrimen, umebaɛd ad d-fixén un tarif akken
kul yiwen ad d-icarek di temceṛeḍṭ-nni ad ččen akk akesum.
Ma yella-d deɣa lemxilaf ger seḥab n taddart ?
Daɣ ma yella-d leprublem, mi ar yilli zik, zik mi ar illin sin ur mesfhemen ara, swa d
atematen, neɣ d laɛmum ɣef talast, jiniralemun, leprublem yettas-d si tlisa, nutni ad
att-frun din muqbel ad att-ruḥ ɣer lajustis, mekul yiwen ad as-siwlen itu, ad zren
tamesalt-nni, umebaɛd s yina ad zren anewa i yeḍlmen, ad as-nfeken leḥaq dina, d
leɛqal n taddart ar at-yefrun meqbel ad att-ruḥ ɣer lajustis, men yif ad att-frun dina
wala ad att-ruḥ ɣer lajustis, wagi irkul d tufiq n taddart.
Mi ar atefkem taqcict, amek i as teqarem i wetrusu-ines?
tura nekni, mi ar yilli yussa-d yiwen, xater zik macci am tura, tura ibedl leḥal, d
taqcict ar yisinen aqecic, zik nukni ad att-ruḥeḍ ad xeḍbeḍ, ad at-ruḥeḍ ad xeḍbeḍ,
mebaɛd ad att-iwiḍ, nukni neqqar-as tisudent uqaruy, leḥaq n lifyunsay, dina ad d-
awwin leɛqal-nni ad d-awwin même ma yella, limam, ma yella ccix ɣer wexxam et
tout, maci am tura, ad fixén isemis, leqima n yedrimen, imer arexis leḥal.
Amek i as-teqqarem i yedrimen i ttaken?
Xater di temɣra mi ar d-tawwiḍ tameɣra d tawsa, imiren d tawesa, d tawesa. Tuččit,

taɛemamet, donc, ad as-fixén un tarif akken, ayeɣer ur ttawin ara dehb, xater illa
umerkanti, amerkanti n taddart, donc wallan déséquilibre, bac aten-saɛdelen irkuli,
116
Timerna
xedmen tuččit-agi, une somme symbolique, ad att-temudeḍ i weḍegal-ik, umebaɛd

mi ar d-ileḥaq ɣer temeɣra, kul yiwen amek i xeddem tameɣra s leɛadat-is, ad tawiḍ
uferik-nni irkuli, umebaɛd tella tawesa, tawesa général tettɛawan tislit neɣ iseli, tura
tuɣal di teswiɛet-agi d les cadeaux, imeren d idrimen, ad as-mudden, ad ak-inin
fellani imud ɛecralaf, imud xemsṭac n alef et tout, d wina wumi qqaren tawesa.
Ttilin akka imerabḍen mi ar tefrum tamesalt ger sin, tettawim-d imerabḍen?
Tura mi ar tilli tewweḍ akken temsalet akken ur as-tezmir ara tejmaɛit, sawalen akka
i lexwan akka, ma yella zemren ad att-frun ger-asen, ma ulac imir tamesalt ad att-ruḥ
ɣer la justice, d tagi i d tajemaɛet n laɛruc, xeddmen leṣfuf, xeddmen akk la
réglementation sociologique n tudder
I win ur nequder ara leqanun n taddart amek i as-texdmem?
Ttemuddun-as ayen wumi qqaren tabezart, leɣrama, ceɣul am akken tura d l’impôs,
akken ad at-xeṭṭin, tura ad at-suffeɣen yella, illa yakan, lakin at-suffeɣen si taddrt
neɣ kera, ma yella yexdem ayen brimun an krim, iteɛda, iteɛda ɣef leḥarema, et tout
din zmeren ad d-disidin ad at-suffeɣen.
I leswaq tecfiḍ-d akka i ssuq?
I ssuq, leswaq, nekni ssuq-nneɣ d ssuq n tubiret, xater nukni n aṭaci ɣer tubiret, illa
ssuq deg wass nsebt, mazal-it ar tura, ttemlilin akk ɣer din, dina i farun timesal deg
wass n ssuq.
Tettxliṣem akk win isewqen, ad yawi lemal ad izenz, ttexliṣen tabezart?
Dina s dexel n ssuq, ttawin lemal et tout donc ttexliṣen c’est symbolique.
Amek i as-teqarem?
D tabezart-agi, ceɣul c’est un impôs ceɣul ad sekcemeḍ lemal, ad att-sekcmeḍ

kulec.
Am͡muð ħizər:
[N͡niʁam θaʒəmaʕt t͡tad͡ darθ ziχ ðnət͡saθ ijəskəlfən ðiθad͡ darθ ajən wumi nəq͡ qar s
θərumiθ θura ak͡ ka le coté social, donc nət͡saθ θəsklif swajən ixusən ðiθad͡ darθ
amnəsva am məra aməχ aθxðəm d͡ ʒanaza wagi ak͡ k t͡saʒəmaʕθ ijəxd͡ dəmən ʃəʁul
ʃəʁul ləqwanənagi jərzan la réglementation,
N͡niʁam θaʒəmaʕθ tad͡ darθ, ziχ ðnət͡saθ iskəlfən ði θad͡ d͡ arθ ajənwumi nəq͡ qar s
θrumiθ θura ak͡ ka le coté social donc nət͡saθ θəsklif swajən ixuᵴən iθad͡ darθ,
amnəsba, am məra amək aθxðəm d͡ ʒanaza wagi t͡saʒəmaʕθ igxədmən ʃəʁul
l͡ləqwanənagi jərzan la réglementation, d͡ duklən ziχ fəl͡lasən θud͡ dar irkuli
ak͡ kət͡ səʒmaʕθ-n͡ ni axatər nukəni ðagi q͡ qarənaʁ ləʕarʃ naθməd͡ dur ak͡ kagi si ʕəlwan
ama idləħiđ qriv arteʁzut͡s xatər wið ða ləʕarʃ ləkalən isən q͡ qarən nukni məkul sənaθ
117
Timerna
t͡tud͡ dar θiməqranin ak͡ ka aθil͡lin sin θəlaθa uməbaʕd ʁurəm ŧ͡ ŧəman b͡ wuðrum,
ŧ͡ ŧəmant t͡ tad͡ darθ, nəʁ l͡ləʕarʃ irkuli ðnutni i jets͡ tsdécidin aməχ ʃəʁul atan aka
amziχ amdfəkaʁ ləmiθal par exemple un exemple, θaməŧ͡ŧuθ, xatər baʃ aðxeðmən
l’égalité, akən q͡ qarən s θrumiθ l’égalité, xatər il͡la winisəʕan il͡la winunəsɛara, xatər
par exemple at͡smud͡ deŧ jəl͡liχ at͡sθəmud͡ dəđ sdəhv et tout, ziχ nukni ðagi ulaḥəd dəhv,
donc ajəʁar baʃ aðsəʕðlən win ixuᵴən ðwin urixuᵴənara θura ma jəʁli ux͡ xam i jiwən
ziχ ʒəmʕənd iðrimən t͡ saʒəmaʕiθ i jəsklfən θiwizi, ʒəmʕənd mamiðrimən, θiwizi
asxəðmən ax͡ xam et tout, məqvəl adas ləħukuma ut͡səsinənara ləħukumajagi. Jəts͡ tsili
ləʒmaʕ n͡ niʁam aðsəklfən ak͡ k ajən iʕnan θad͡ darθ, ðaman, ðivərðan, ðlakulaθ,
θiməʃrəŧ, θiməʃrəŧ, mazalit͡ s t͡siməʃrəŧ arθura, θiməʃrəŧ ak͡ ka am ijən͡ najəragi θura
ʁas ak͡ kən xədmən θiməʃrəŧ məkul θad͡ darθ, ad-ʒəmʕən iðrimən, uməbaʕd ad-fixén
un tarif ak͡ kən kul jiwən adiʃarək iθəməʃrəŧ-n͡ ni aðtʃ͡ tʃən ak͡ k aχəsum.
Majəl͡lad ðəʁa ləmxilaf ɤar səħav t͡tad͡ darθ?
Ðaʁ majəl͡lad ləprubləm majil͡li ziχ ziχ majil͡lin sin uməsfhamənara swa ðaθəmaθən
nəʁ ðlaʕmum afθalast generalement, le problem jəts͡ tsasəd siθlisa nuθni at͡səfrun ðin
muqvəl at͡sruħ ar la justice məkul jiwən assiwlən et tout aðzrən θaməsalət n͡ ni
uməbaʕəd sjina aðzrən anəwa ijəđlmən asən fkən ləħaq ðina ðləʕqəl t͡tad͡ darθ
at͡sjəfrun məqvəl at͡sruħ ar la justice wagi irkul ðtufiq t͡ tad͡ darθ.
Maθəfkəm θaqʃiʃθ aməχ isθəq͡ qarəm i wətrusu inəs?
Θura nukni majil͡looi jus͡ sad jiwən xatər ziχ maʃ͡ ʃi amθura θura θura ivdəl ləħal
t͡saqʃiʃθ ajisinən aqʃiʃ ziχ nukni at͡sruħađ adxəđvəđ at͡sruħađ adxəđvəđ məbaʕd
at͡sawiđ nukni nəq͡ qaras θisuðənt uqaruj ləħaq lifjunᵴaj ðina adaw͡win ləʕqal n͡ ni
adaw͡win meme majəl͡la limam ma jəl͡la ʃ͡ ʃix arwəx͡ xam et tout maʃi amθura að fixén
isəmis ləqima gðərimən imər arxis ləħal.
Aməχ istəq͡ qrəm ijəðrimən it͡sakən?
Xatər ðiθəmʁra madaw͡wiđ θaməʁra t͡ sawəsa imirən t͡sawəsa t͡sawəsa θutʃ͡ tʃiθ
θaʕəmaməθ donc as fixén un tarif ak͡ kən ajəʁar ut͡swinara dəhv xatər il͡la umərkanti
amərkanti ͡tad͡ darθ donc wal͡lan déséquilibre baʃ aθənsaʕðlənirkuli xəđmən θutʃ͡ tʃiθ
agi une somme symbolique at͡sθəmudəđ i wəđgwaliχ uməbaʕd madilħəq arθəmʁra
kul jiwən aməχ i xəd͡ dəm s ləʕadaθis at͡sawiđ ufriχ n͡ niirkuli uməbaʕd θə͡ lla θawəsa
θawəsa general θəts͡ tsʕawan θisliθ nəʁ isəli θura θuʁal iθəswiʕəθagi ð les cadeaux
imirən ðiðrimən asmud͡ dən aχinin fəl͡lani imud ʕəʃralaf imud xəmsŧaʃ naləf et tout
ðwin wumi q͡ qarən θawəsa.
Ts͡ tsilin ak͡ ka iməravđən maθəfrum θaməsat gar sin təts͡ tsawim iməravđən?
Θura ma θil͡li θəbwuđ ak͡ kən θəmsalt ak͡ kən usθəzmir ara θəʒəmaʕiθ sawalən ak͡ ka i
ləxwan ak͡ ka ma jəl͡la zəmrən at͡sfrun garasən mulaʃ imir θaməsalt at͡sruħ ar la justice
t͡sagi it͡saʒəmaʕθ laʕruʃ xəd͡ dmən ləsfuf xəd͡ dmən ak͡ k la réglementation sociologique
t͡tud͡ dar
118
Timerna
Iwin unnəqudər ara ləqanun tad͡ darθ aməχ isθəxdməm?
Ts͡ tsəmud͡ dunas ajən wumi q͡ qarən θavəzarθ ləʁrama ʃəʁul am ak͡ kən θura ð l’impôs
ak͡ kən aθxəŧ͡ŧin θura aθsuf͡ fəʁən jəl͡la jakan lakin aθsuf͡ fəʁən si θad͡ darθ nəʁ χəra
majəl͡la ajən vraiment un crim itəʕda itəʕda af ləħarəma et tout ðin zəmrən að disidin
aθsuf͡ fəʁən.
Iləswaq θəʃfiđəd ak͡ ka i s͡ suq?
I s͡ suq ləswaq nukni s͡ suq n͡ nəʁ ð s͡ suq tuvirət͡s xatər nukni n aŧaʃi artuvirət͡s il͡la s͡suq
gwas͡ s nsəvθ mazaliθ arθura tsəmlilin ak͡ k arðin ðina ifarun θimsal gwas͡ s ns͡ suq.
Θəts͡ tsəxlisəm ak͡ ka win isəwqən aðjawi ləmal aðizənz ts͡ tsəxlisən θavəzarθ?
Ðina sđaxəl n s͡ suq t͡sawin ləmal et tout donc t͡səxlisən c’est symbolique.
Aməχ isθəq͡ qarəm ?
T͡ savəzarθagi ʃəʁul D tabezart-agi ʃəʁul c’est un impôs ʃəʁul at͡səsχʃməđ ləmal

at͡səsχəʃməđ kuləʃ.]
119
Timerna
Ammud Buzgan:
Amir Ferhat, 62 iseggasen, Aḥriq
Amek i yella uxxam aqbayli zik? Amek tella taddart zik? Anwa itt-yesselḥayen?
Nekk zik, deg uxxam aqbayli, amek i d-netturebba, yesɛa aqarru n uxxam win it-
yesselḥayen , yella udrum neɣ txarrubt kif kif, mbaɛd ad naff taddart, taddart-agi
yesselḥay-itt ugraw n taddart neɣ le comété, win itt-yeṭṭfen qqaren-as Llamin, wid
ixeddmen yid-s d Ṭṭuman. Taddart tessaxdam Lqanun i win ur nxelleṣ ara laxṭeyya
neɣ ad at-suffeɣen di Ttufiq. Lɛarc, d la commune i d- yessduklen aṭas n tudrin.
Yella lɛarc n At yeǧǧar, At ɣubri… d laɛruc, tura semman-asent les

communes…tella teqbilt i d-yessdukulen Laɛruc neɣ les communes, yella zik
wawal-agi tura ulac-it, ur d-yegri ara.
Ugur ger tudrin neɣ ger laɛruc it-ifarun d Lɛuqqal, llan yimɣaren, llan yimrabḍen.
Nekkni, di taddart-nneɣ, di taqalid -nneɣ d imɣaren i yfarrun les problemes, ulac la
justice-agi n tura, d nutni i d- la justice.
anwa I yesselḥayen Ssuq zik-nni?
D la commune, ma di lɛahd iṛumyen, s lqayed akked cumbiṭ. Yella umekkas

ttxelliṣent imetjaren. Deg wass n lǧemɛa xeddmen tiwizi, ttemɛawanen yimdanen
ama di temgra, deg uzemmur, di lebni n yixxamen n wid yenxeṣṣen di taddart. Arnu
daɣen xeddmen timecreḍt neɣ lewziɛa akken ad ksen laḥzen neɣ ad fekken i wat-
taddart ama d imaɣban ama d wid yesɛan ma d-yaweḍ cchar n remḍan.
120
Timerna
Am͡muð n uħriq :
Aməχ igəl͡la wəx͡ xam ziχ ?aməχ θəlla θad͡ darθ ziχ ? anwa t͡ sjəs͡ səlħajən ?
Nək͡ k ziχ g͡ wux͡ xam l͡ləqvajəl aməχ idnət͡swaɍəb͡ ba jəsʕa aqar͡ ru b͡ bwuəx͡ xam
winθjəs͡ səlħajən jəl͡la wəðrum θəl͡la θxaɍ͡ ɍuvt kifkif mbaʕd adnaf θad͡ darθ
θad͡ darθagi jəs͡ səlħajit͡ s wəɤraw tad͡ darθ n͡ nəʁ lkumiti wit͡sjəs͡ səlħajən q͡ qarnas l͡lamin
widixədmən jiðəs q͡ qarnasən ŧ͡ ŧəm͡man θad͡ darθ θəs͡ saxðam jqanun winurnəvʁi
aθxəŧ͡ ŧin aθəs͡ sufʁən dit͡ sufiq, lʕarʃ ðlakumin idjəs͡ sdukulən θud͡ dar jəl͡la lʕarʃ
aθjədʒ͡ dʒar jəl͡la lʕarʃ aθʁuvri ðlaʕruʃ θura səm͡manasənt likumun jəl͡la təqvilt
idjəs͡ sdukulən aŧas jaʕruʃ nəʕ likumun jəl͡la ziχ wawajagi θtura ulaʃit urdjəgrijara
Ziχ ma jəl͡la wuɤur ɤər laʕruʃ ðimɍavđən it͡ sifar͡ run ?
Nu xaŧi l͡lan jaʕruʃ l͡lan jʕuq͡ qal l͡lan jəmʁarən l͡lan jəmɍavđən nəkni θad͡ darθn͡ nəʁ
ðitaqalidn͡ nəʁ dimʁarən igfar͡ run lipɍublam ulaʃ lajustisagi ntura ðnuθni iðlajustis
Anwa gəs͡ səlħajən s͡ suq ziχ ?
jəkumiti dilʕahd iɍumjən ðəjqajəd ak ðəʃ͡ʃəmbiŧ jəlla uməkkas t͡ sxəl͡liçənt imətʒarən

ðəɤs ld͡ ʒəmʕa xədmən θiwizi ts͡ tsəmʕawanən jəmðanən ama ðiθməɤra g͡ wuzəm͡mur
ðiləvni b͡ bwux͡ xam ijiwən ðiθad͡ dart arnuðaʁən xəd͡ dmən θiməʃrəŧ nəʁ jəwziʕa ak͡ kən
aðəksən laħzən nəʁ aðəfkən ijmaʁvan iwaθad͡ darθakk mad jawəđ ʃhar ɍ͡ ɍəmđan
121
Timerna
Ammud Aweqas
Bukandul Ǧamal: 53 Iseggasen
Anwa yesselḥayen taddart zik?
Deg taddart tettili tejmaɛt ils ont pas besoin d’aller en justice neɣ devant les
autres types comme la gendarmerie, donc taddart qui fait, la justice, d ameqqran n
tejmaɛt, wina i d-yeṣleḥ gar-asen s wawal lɛali sans passé a l’acte gendarmerie ou
justice par ce que zik d lqayed, ad iɛeddi lqayed ad as-cetkin umbaɛd ad yetransférer
ɣer la justice, tura ulaḥd-it cceɣl-agi, tura devené ddula, mi ar as-ninni taddart,
bennun, yiwen ad yebnu morceau de terrain dagi, wayeḍ dihin, tinna d taddart.
Taddart ma tella meqqrit neɣ mecṭuḥit, taddart meqqrit, ad d-ksen tajmaɛt ad
xeddmen, tajmaɛt, xeddmen-d quelqu’un qu’est agé, ameqqren, lɛaqel et tout ça ur
yetak ara afus ɣef wagi neɣ ɣef wagi, ad yehder awal n lḥeq, sans passé en justice,
voilà tagi d taddart.
Teqqarem akka adrum neɣ taxarrubt?
Oui nexddem adrum neɣ amek i as-neqqar nekni dayi, tajmaɛt d tajmaɛt umbaɛd
ad d-ksen yiwen si tejmaɛt-nni, ameqqran dinna, neqqar-as lɛebd aɛeqli, ad d-kseḍ
yiwen lɛebd aɛeqli seg taddart-ayi di tejmaɛt-ayi, ma yella, ma yella lhuca avec
quelqu’un d wiyaḍ, régler le problèm dans les norms quoi, sans passé a la justice.
Amek ifarrun aɣbel-nni?
Amek taḥkem tejmaɛt-nni, sɛan lqanun, d lḥeq, kečč tezriḍ wagi d rresm
par exemple, tilist par exemple ad mceql, yiwen as-yeqqar sya, wayed as-yeqqar
sya-yin, donc ils vont arangé a l’amiable, ad yeǧǧ 50 cm sya, 50syi, ad mseffhamen
s laɛqel, tajemaɛt tesɛa une décision, wina ur as-izmiren, ils vont l’écarté, ad
tesuffeɣen di tejmaɛt par ce que ur yuɣ ara awal n tejmaɛt, tura ulaḥed cceɣl-agi, ma
ɣef lḥarma, zik lḥerma d lḥerma, ɣellint tmegraḍ, ma yella nnuɣen ssin, tajmaɛt ad
ten- teṛunji.
Ameki texdmem mi ara teɣli temgreḍt?
Donc, ad ẓren est ce que volontaire neɣ maci volontaire, ad ẓren sebba, amek
qui est le fautif. Izmer imawlan la victime, ad ẓren tajmaɛt-nni ad ruḥen as-megren,
teqqarem-as anemger, lwaɛda ad awin ikerri, asen megren cɣel lfedya, ad ten-
seččen pendant 40 jours, zik xeddmen li 40jours, Tura xeddmen 3 jours. Imrabḍen
tilin, tura non, tajmaɛt ma tenṭaq s wawal ṣafi d awal, yerna yessawal.
Acu-t lɛarc-nwen?
Nekkni lɛarc-nneɣ n bni segwal, iṭṭef-d di wad adaryun u muntan juri a kuti zeyama
menṣureyya.
122
Timerna
Ma yilli ugur lɛerc d wayeḍ amek i texdmem?
Ad kren lɛuqqal, nutni, d nutni ara yemsefhamen gar-asen, tullas asen-

xedment lekuskus, tajmaɛt n tenac, deg la justice, les 12 jurés, il ya le juge,
procureur, mbaɛd il ya des jurés, zik d tajmaɛt n tenac qui vont juger, tura teqqel
modéren. Zik d lḥeq ad meslayen i yexṣimen isnin, ils vont juger s lḥeq, tefra, ad
tefrun lɛuqqal, ṣḥabu ɛecra, ṣelli ɛla nbi, zik ṣḥabu ɛecra, wigi ifarrun timsal, traiter
les problèmes ger lɛerc d lɛerc, ad ksen par exemple 5 neɣ 6 di lɛerc-ayi, 6 di lɛerc-
ihin, ad d-réglén le problème ger leɛerc d leɛerc.
Xeddmen tiwizi neɣ lewziɛa?
Nekkni neqqar-as zzert, ad d-aɣen par exempl, mi zik tella nneya, ad d-aɣen
par exempl agenduz, aɛejmi, ad d-aɣen ulli, win ibɣan ad iṣeddeq d lmal neɣ tɣeṭṭen.
Teqqarem taryelt?
Nekkeni neqqar -as tunt, umbaɛd ad d-ɣren seg la liste, ad ireffed, umbaɛd ça
dépend la famille qui est nombreu vont avoir deux, win yebɣan ad yawi yawi, drus
anda meẓẓiyet twacult, tura kullec désparu.Yiwen yesɛa tafunast teṭṭewi di lɣaba,
truḥ-as di ṭṭuq, ad iruḥ ar tejmaɛt asen-yini: tafunast-iw taɣli, taṛṛeẓ. Par exempl ssin
iṭarren, mbaɛd ad xeddmen tiwizi, ils vont aider la pérsonne, ad ksen, ad xeddmen 50
dinar pour aider la pérsonne-nni, bac ad d-yerr tafunast-nni.
Ma d azemmur, non zerent, di tilbizyun, la grande kabylie di bwira, xeddmen

bac ad sahlen, nekkni c’est désparu, le mois d’october ad tafeḍ kumaṣin, wa
yejebbed deg uzemmur-is a sa maniere.
I twizi n laddal neɣ dayen nniḍen?
Tiwizi n laddal, oui actuellement non, zik-nni aqeli xeddmeɣ laddal, ṣbaḥ ad
d-tedmeḍ lbala-ik, wa ad d-tedmeḍ tabarwiṭ, d sɛeddin laddal, s ṣabuṭaj.
Ma tezwej teqcict tettakem tizri?
D acu ad d-inniɣ tina dayi a taqcict, zik d zik, ad d-isers bab n yisli-nni ad d-
yeddem 200 dinar d lfal, d lfal, neqqar-as timeẓrit, tura, as-tinni 14 millions, nekk di
1989 ass-nni 200 dinar, i jemɛen, tayi d timeẓrit, ass ma yẓer la premiere fois, ma d
ass ma ar xedmen lfatiḥa, fekk-asen ɛecrin alef, ad d-sarṣeḍ idrimen ad yeks xemsa
alaf, d lfal kan.
Teqqarem akka taɛemamet neɣ tuččit?
Neqqar-as tuččit, tella yiwet n lḥaǧa daɣen, qqaren-as zik qqaren-as userdun
par ce que zik la marie en quitont la maison n les parents, ces parents ttawin-tt deg
userdun, mi ar d-yass gma-s ad isers afus, ad d-ɛeddi s ddaw-as, ddaw laɛnaya-as.
123
Timerna
Tettawi letrusu teslit amek i as-teqqarem?
par exemple les bombones kawkawit ibawen zik deg ɣerbal d lɛada just laɣic mi ara
kecmen amnar tewwuurt la maison de marie ad teṭṭef aka-ayi ibawen lḥelwa likapris
timellalin ipi d tizgzawin ad reẓent ipi ɣef uqaruy-im ad teṭṭef aɣerbal aka-ayi d
leɛada neqqar-as aɣerbal d lfal, neqqar leǧhaz leǧhaz-is ipi ad teruḥ dans les fêtes de
l’aîd saɛa ad as-tawi taqndurt saɛa tablɣat tura s ccuruṭ.
I lqanun n ssuq?
Lqanun n ssuq, txliṣen lemkes, txliṣen zik par exemple ma tesɛiḍ ibawen,
ma ulaḥed ɣur-m iṣurdiyen ad att-xelṣeḍ s ibawen, ma tesɛiḍ tazert, att-xelṣeḍ s
tazert, ma d zzit att-xelṣeḍ s zzit, wayi qqaren-as lemkes, mi tura avec l’argent, ad d-
iɛeddi umekkas-nni il va éstimé la quantité 100 dinar, 200 dinar.
Am͡muđ Awəqas
anwa gəssəlħajən θaddarθ ziχ?
[gθad͡ darθ θətili θəʒmaʕθ, ils ont pas besoin d’aller en justice nəʁ devant les autres
types comme la gendarmerie donc θad͡ darθ qui fait la justice nəq͡ qaras aməq͡ qran
təʒmaʕθ win͡ na aðjəᵴlaħ ɤarasən swawal lʕali sans passé a l’acte gendarmerie ou
justice par ce que ziχ ðəlqajəð aðiʕəddi lqajəð aðasʃəθχin mbaʕd aðjətransférer ar la
justice θura ulaħdiθ ʃ͡ ʃəʁlaji θura duvunu ðd͡ dula masnini θad͡ darθ vən͡ nun jiwən
aðjəvnu morceau de terrain ðaji wajəđ ðaði θinna tsad͡ darθ θaji q͡ qarnas θad͡ darθ
θad͡ darθ maθəl͡la məq͡ qriθ nəʁ məʃŧuħiθ θad͡ darθ məq͡ qriθ adəksən θaʒmaʕθ aðxəðmən
θaʒmaʕθ xədmənd quelqu’un qu’est agé aməq͡ qran lʕaqəl et tout ça urjətakara afus
ʁəf waji nəʁ waji aðjəhðər awal lħaq sans passé en justice, voilà taji tsad͡ darθ
θəqqarəm akka aðrum nəʁ θaxarruvθ?
wi nxəd͡ dəm aðrum nəʁ aməχ inəq͡ qaraji θajmaʕθ t͡sajmaʕθ mbaʕd adəksən jiwən
sja təʒmaʕθn͡ ni aməq͡ qran ðinn nəq͡ qaras lʕəvð aʕəqli ,adəksəđ jiwən lʕəvð aʕəqli
sθad͡ darθaji ðiθəʒmaʕθaji majəl͡la majəl͡la lhuʃa avec quelqu’un ðwijađ régler le
problèm dans les norms quoi, sans passé a la justice
aməχ ifarrun aʁvəlnni?
aməχ θaħkəm təʒmaʕθnni, sʕan lqanun ðəlħəq kəʃ͡ ʃ θəzriđ waji ðərrəsm par
exemple, θilisθ par exemple aðəmʃəqlən jiwən asjəqqar sja wajəđ asjəqqar sjajin
donc ils vont arangé a l’amiable aðjəd͡ ʒ 50 sm sja 50 sja aðəmsəfhamən slaʕqəl
θaʒəmaʕθ θəsʕa une décision win usizmirnara ils vont l’écarté aθəsuf͡ fəʁən
aθəsuf͡ fəʁən iθəʒmaʕθ par ce que urjuʁara awal təʒmaʕθ θura ulaħəd ʃ͡ ʃəʁlaji maf
lħarma ziχ lħərma ðəlħarma jəl͡la xəd͡ dmən ʁəl͡lint θməgrađ majəl͡la n͡ nuʁən θajmaʕθ
aθəntəɍɍunʒi
124
Timerna
Aməχi θəxdməm mara θəɣli θəmgrəŧ?
Donc aðƶrən est ce que volontaire nəʁ maʃi volontaire aðƶrən səb͡ ba aməχ qui est le
fautif. Izmər imawlən la victime aðƶrən θajmaʕθnni aðruħən asməgrən arunʒi amunʒi
kuskus lwaʕða adawin iχərri asənməgrən ʃʁəl lfiðja aðatənsətʃ͡ tʃən pendant 40 jours
ziχ xədmən li 40 jours θura xədmən 3 jours imravđən tilin θuta non θaʒmaʕθ ma
θənŧaq swawal safi ðawal jərna jəssawal .
Aʃuθ lʕarʃnwən
nəkkni lʕərʃnnaʁ nəbni səgwal iŧ͡ŧ fəd ðiwad adarjun umunŧana ʒuri akuŧi zəj͡jama
mənᵴurəjja.
ma jili uɤur lʕarʃ ðwajəđ aməχ i θəxdməm?
aðək͡ krən lʕuq͡ qal nuθni ðnuθni ajəmsəfhamən ɤarasən θullas asənxəmmənt lkuskus
θaʒmaʕθ nəŧnaʃ ð la justice les 12 jurés il ya le juge procureur mbaʕd il ya des jurés
ziχ t͡saʒəmaʕθ nəŧnaʃ qui vont juger θura θəq͡ qəl modéren ziχ ðəlħəq aðəm͡məslajən
ijaxᵴimən isnin ils vont juger səlħəq θəfra at͡səfrun lʕuq͡ qal ᵴħab uʕəʃra ᵴəl͡li ʕlanvi ziχ
ᵴħab uʕəʃra wiji ifarrun θimsal traiter les problèmes ɤər lʕarʃ ðəlʕarʃ.
xəddmən θiwizi nəʁ ləwziʕa?
nək͡ kni nəq͡ qaras z͡ zərθ adaʁən par exempl miziχ θəlla nnəja adaʁən par exempl
aɤənduz aʕəʒmi adaʁən ul͡li win ivʁan aðiᵴəd͡ daq ðəlmal nəʁ tiʁəŧŧən.
Θəq͡ qarəm θarəjat
nək͡ kni nəq͡ qaras θunt mbaʕd adəʁrən si la liste aðirəf͡ fəð mbaʕd ça dépend la famille
qui est nombreu vont avoir deux win jəvʁan aðjawi aðjawi ðrus anda məƶ͡ ƶijəθ
θwaʃut͡t θura kul͡ləʃ désparu jiwən jəsʕa θafunasθ θəŧ͡ŧəwi ðilʁava θruħas ðiŧ͡ŧuq
aðiruħ ar θəʒmaʕθ asənjini :θafunasθiw θaʁli θaɍ͡ ɍəz Par exempl s͡ sin iŧar͡ rən mbaʕd
aðxəð͡ ðmən θiwizi ils vont aider la pérsonne adəksən aðxəð͡ ðmən xəmsin dinar pour
aider la pérsonne nni baʃ aðadjar θafunaθnni .
ma ðazəmmur non ƶar͡ rənt ðitilivizjun la grande kabylie ðibwira xəð͡ ðmən baʃ ad
sahlən nək͡ kni c’est désparu le mois d’october at͡safəđ kumaᵴin wa jʒəb͡ bə gzəm͡muris
a sa maniere.
I θwizi l͡ladal nəʁ ðajən n͡ niđən?
θiwizi l͡ladal oui actuellement no ziχn͡ ni aqli xəð͡ ðmaʁ lad͡ dal svaħ aðat͡sədməđ
lbalajiχ wa aðat͡sdməđ θavarwiŧiχ θəsʕəd͡ din lad͡ dal səsavuŧaʒ.
Maθəzwəɤ θəqʃiʃθ θəts͡ tsakəm θizəri
daʃu adiniʁ θina ðaji aθaqʃiʃθ ziχ ðziχ adisars vav jəslin͡ ni aðadjəd͡ dəm dus͡ sun dinar
ðəlfal ðəlfal nəq͡ qaras θiməƶriθ θura asθin͡ ni 14 millions nək͡ k ði1989 asən͡ ni 200
125
Timerna
dinar iʒəmʕən taji t͡siməƶriθ asma jƶər la premiere fois maðas maraxəð͡ ðmən lfatiħa
fkasən ʕəʃrinaləf adsarsəđ iðrimən aðjək͡ kəs xəmsalaf ðəlfalkan .
Θəq͡ qarəm akka taʕmamt nəʁ θutʃtʃiθ
nəq͡ qaras θutʃtʃiθ θəl͡la jiwəθ lħad͡ ʒa ðaʁən q͡ qarnas ziχ q͡ qarnas usərðun par ce que
ziχ la marie en quitont la maison n les parents ces parents t͡sawint͡s gsarðun
maradjas ɤmas aðisars afus aðadʕəd͡ di səd͡ dawas d͡ daw laʕnajas .
θəts͡ tsawi letrusu θeslit aməχ isθəq͡ qarəm
par exemple les bombones kawkawiθ ivawən ziχ gʁərval ðəlʕaða just lʁaʃi
maχəʃmən amnar təb͡ bwurθ la maison de marie at͡səŧ͡ŧəf akaji ivawən lħəlwa likapris
timəl͡lalin ipi t͡sizəgzawin aðərƶəŧ ipi fuqarujim at͡səŧ͡ŧəf aʁərval ak͡ kaji taji ðəlʕaða
nəq͡ qaras aʁərval ðəlfal nəq͡ qara ləd͡ ʒhaz ləd͡ ʒhazis ipi at͡sruħ dans les fêtes de l’aîd
saʕa asθawi θaqəndurθ saʕa θabəlʁət͡s θura səʃ͡ ʃuruŧ.
ilqanun s͡ suq
lqanun s͡ suq ts͡ tsxəl͡liᵴən ləmkəs ts͡ tsxəl͡liṣen ziχ par exemple ma θəsʕiđ
ivawən mulaħəd ʁurəm iᵴurdijən at͡sxəlᵴəđ s͡ sivawən maθəsʕiđ θazərθ at͡sxəlᵴđ
θazərt maðəz͡ ziθ at͡sxəlᵴəđ səz͡ ziθ waji q͡ qarnas ləmkəs miθura avec l’argent
adiʕəd͡ di umək͡ kasn͡ ni il va éstimé la quantité 100 dinar 200 dinar].
126
Timerna
Ammud Igreb (Illulen umalu)
Amselɣu: Cebri Ɛebdennur, 50 Iseggasen
Amek yella zik uxxam aqbayli? Anwa i t- yesselḥayen? Amek tebna twacult
n leqbayel akked taddart taqbaylit?
Zik akk-agi, yettilli umɣar, tettili temɣart, zedɣen deg uxxam, mi deg
uxxam n zik yella wanda par exemple ad naff akk yiwen uxxam, yella deg-s yettili
umɣar, tettili temɣart, argaz, tameṭṭut, dderya-nsen.Yella par exemple argaz, yeṭṭef,
ixeddem lxedma, yettfinancé-d aɣrum, amɣar yettreprisenté ɣer taddart, dderya-nni
akked temɣart xeddmen lecɣal n uxxam, xeddmen les activités agricoles, tayessawt,
lqim...tagi d tawacult tamecṭuḥt. Daɣen ma timɣur par exemple tawacult tura ad
naff argaz d tmeṭṭut yesɛan sebɛa n yirgazen neɣ sebɛan yiɛeggalen neɣ sebɛa n
warraw-is, umbaɛd sebɛa n warraw-is-agi, tettzewǧ-asen, tebbi-asen-d sebɛa tyawin,
umbaɛd ad uɣalen di 14, ad uɣalen s dderya, win yettuɣalen d taxarrubt neɣ d
adrum daxel n udrum.
Zik-nni ttawin yirgazen bac ad yijhid udrum, ad yijhid uxxam, qqaren-as:”

Axxam n lwacul akken ad tijhid tegmatt, win ur yesɛin tagmatt ulayɣer ad yeqqim
tajmaɛt qqaren-ak daɣen “win ur nesɛi tagmatt ulayɣer ad yeddariy tajmaɛt” aṭas
lecɣal i yellan, mbaɛd yettuɣal d axxam n lwacul, d taxarrubt neɣ iwumi neqqar
axxam n lwacul, d axxam ideg llan sebɛa n yirgazen d warraw-nsen .
Wigi leḥun ddaw n ṛṛay n yiwen, win yesɛan un reprisentant ɣer ugraw n
taddart neɣ le comété, tella temɣart par exemple tamɣart responsable ɣer tesyatin-
nni-ines daxel n uxxam, ad xedment nnuba, amek ar d-qedcet, anta ad d-yesebben,
anta ad d-izedmen, w dderya kif kif, xedmen-d leqdic-agi akk, les activités agricoles
ayen yesɛan tafellaḥt-agi, lqim…lecɣal-agi akk-it.
Wagi-ni qqaren-as axxam n lwacul, axaṭar nezmer ad naff daxel n udrum

adrum, akken daɣen zik, yella ṣṣef ssiǧhiden adrum, axxam ur yesɛin ara irgazen ur
teǧhid ara tegmatt.
Amek sselḥayen taddart zik? Anwa i tt-yesselḥayen? S wacu i sselḥayen?

Amek i farrun ugurun n taddart? D acu-ten wansayen yellan zik?
Agraw neɣ le comété n taddart yesɛa idrma, yal adrum ad d-yesbed aqarru-
ines, ṭṭamen n udrum d win ar yillin responsable n udrum-nni ɣer taddart.Yettili
deg ugraw Lamin, d win yeṭṭfen taddart, aqarru n taddart, ṭṭuman, yal yiwen d
cceɣl-is, wa yeṭṭef le finance (idrimen), yejmaɛ-d lewɛadi, wayeḍ yeṭṭef lexṭeyyat, ad
yilli wayeḍ d représentant ar baṛṛa, zik yal taddart s lqanun-is.
Yettili Ccix n lǧamaɛ, Imrabeḍen ttqadaren-ten, farrun timsal, llan recɣal ur

yezmir ara ad tent-yefru ugraw n tadart, ad tilli temsalt yuɛren ttruḥun toujours ɣur-
sen.
127
Timerna
Ger wansayen yellan, ad naff timecreḍt, ma ruḥen ad xeddmen ansay-agi,

uqbel ad arren ar taddart bac akken ad jemɛen idrimen, ad ruḥen qbel ad awin ṛṛay n
yimɣaren, maci ɛeddi kan, wagi d le comété.
Zik-nni, ilaq ad ixelleṣ ma yaxdem iḥaǧa n diri yiwen, mulac ad at-suffeɣen

di ttufiq, ad ixelleṣ yaxṭeya, yal taddart d lqanun-is, s-yis i sselḥayen taddart.
Amek yella ssuq zik? Anwa it-yesselḥayen? Tella yaxṭeyya neɣ d tabzart?
Anwa i tt-xelliṣen?
Ssuq-agi-nneɣ d iṛumyen it-yesselḥayen, Lqayed, Cembiṭ.
Yella wanda a teṭṭfent temɛemrin, yella win i d-jemɛen tabzart-nni, qqaren-

as i tebzart-nni ilmeks, ma d-win i tt-id-jemɛen isem-is amekkas.
Anwa i yfarun uguren yettilin ger laɛruc? D acu-tt twizi?
Lɛarc, ma dduklent aṭas n tudrin. Ma yili uɣbel ger tudrin, ttnejmaɛen ṭṭuman n yal
lɛarc akken ad d-affen tifrat i waɣbel iten-iḥuzan. Ma d tiwizi d lemuɛawna n wat-
taddart akk akken ad xeddmen lecɣal, par exemple lebni n uxxam, alqaḍ n uzemmur,
tayarza…, tiwizi ixeddmen di taddart-nnaɣ d tamegra, ula d tulawin xeddment tiwizi,
ttawinted aẓru, irgazen ttruḥun ɣer wasif akken ad awin lǧedrat yissent ad bnun
axxam. Tiwizi tettili deg lawan n tmegra, deg lawan n uzemmur …
Deg temnaḍt-agi-nnaɣ, lɛarc n yilluyen n umalu deg-s 17 n tudrin. Ma d awal n

teqbilt, yella zik wawal-agi i d- jemɛen 4 n laɛruc.
128
Timerna
Am͡muð il͡lula umalu:
[Ziχ akk͡ agi jəts͡ tsil͡li umʁar θəts͡ tsil͡li θəmʁarθ zəðʁən g͡ wuxxam ix͡ xamən nziχ
adajnin θiʁərʁarθ θaʕriʃt…wagi ðax͡ xam nziχ mi g͡ wuxxam nziχ jəlla wanda
parigƶumpl anaf jakk jiwən wəxxam jəlla dəɤs jəts͡ tsili wəmʁar θəmʁarθ argaz
θaməŧŧuθ d͡ dərjansən jəlla parigƶumpl argaz jəŧŧəf ajənnaθ ixəddəm jxədma
jət͡sfinunçijəd aʁrum amʁar jət͡sɍipɍiƶuntij ar θaddarθ ddərjanni akk t͡səmʁarθ
xədmən rəʃʁal bəxxam ,d͡ dərθanni daʁən xədmən liƶaktiviti agrikul akiθ θajəssawθ
lqim…Θagi t͡ sawaʃulθ θaməʃŧuħt
Daʁən ma θumʁur parigƶumpl θawaʃulθ θura adnaf argaz t͡sməŧŧuθ jəsʕan səvʕa
jərgazən naʁ səvʕa b͡ bwar͡ rawis umbaʕd səbʕa war͡ rawisagi θzəwʒasən təb͡ bijasənd
səvʕa tjawin umbaʕd uʁalən d 14 aduʁalən s d͡ darja win jət͡suʁalən t͡ saxaɍɍuvt nəʁ
ðadðrum daxəj buðrum
Ziχənni t͡sawin jərgazən baʃ aðjiʒhid wudrum aðjiʒhid wuxxam q͡ qarnas ax͡ xam
lwaʃul akkən at͡sijhid θəɤmat͡s win urjəsʕin θaɤmat͡s ulajʁar aðjəq͡ qim θajmaʕθ
q͡ qarnaχ ðaʁən uwin urnəsʕi θaɤmat͡s ulajʁər aðjəd͡ dari θajmaʕθ aŧas ləʃʁal igəl͡lan
mbaʕd jət͡suʁal d ax͡ xam lwaʃul t͡saxaɍ͡ ɍuvθ nəʁ iwumi nəq͡ qar ax͡ xam lwaʃul ðax͡ xam
ðgi l͡lan səvʕa jargazən ð war͡ rawnsən
Wigi jaħ͡ ħun d͡ daw ɍ͡ ɍaj giwən win jəsʕan aɍipɍiƶunŧun ar wəɤraw tad͡ darθ nəʁ
lkumiti θəl͡la θəmʁarθ paɍigƶumpl ɍispunçabl ar θəsjaθin͡ ninəs ðaxəj bəx͡ xam
aðxəđmənt n͡ nuva amək aqəðʃət anta aðadjəsəb͡ bən anta aðadizəðmən wəd͡ darja kifkif
xədmənd ləqdiʃagi ak͡ k lizaktiviti agrikul ajən jəsʕan θafəl͡laħθagi lqim rəʃʁalagi
ak͡ kiθ
Wagini q͡ qarnas ax͡ xam lwaʃul axaŧar nəzmər adnaf ðaxəj bəðrum aðrum ak͡ kən ðaʁən
ziχ jəl͡la ᵴ͡ ᵴəf s͡ siʒhidən aðrum ax͡ xam urjəsʕinara irgazən urθəʒhidara θəgmat͡s
Amək zik s͡ səlħajən θaddarθ ?anwa t͡sjəssəlħajən ?swaʃu t͡səlħajən ?đaʃuθən laʕθud
nəʁ wansajən jəllan
Aɤraw tad͡darθ jəsʕa iðarma jal aðrum aðjəsvəd aqar͡rujinəs ŧ͡ŧamən bəðrum dwin
adjilin ɍispunçabl bəðrumnni arθad͡dart jət͡sili dəgəraw l͡lamin dwin jəŧŧfən θad͡darθ
aqar͡ru tad͡darθ, ŧŧuman jal jiwən dəʃ͡ ʃəʁlis wa jəŧŧəf lfinunç (iðrimən) jəjmaʕajəd
jəwʕadi wajəđ jəŧŧəf jaxŧəjja adjili wajəđ daɍipriƶunŧun arvara zik jal θad͡ darθ
θəmxal͡ laf dilqanunis jal θad͡darθ səlqanunis
Jət͡sili ʃ͡ ʃix ld͡ ʒamaʕ amɍavəđ t͡sqadarəntən far͡ run θimsaj l͡lan rəʃʁal urjəzmirara
aθəntjəfru ar jəmʁaɍən aðɍuħən aðxəðmən θiməʃrəŧ nəʁ jəwziʕa uqvəj aðr͡ rən
arθaddarθ baʃ ak͡ kən aðjəmʕən aðɍuħən qvəj arjimʁarən jaq adawin qbəj aɍɍaj
gəmʁarən maʃi ʕəd͡ dikan wagi dəlkumiti
Ziχənni ijaq aðixəl͡ləç ma jəxðəm jħaɤa ndiri mulaʃ aθəs͡ sufʁən dit͡ sufiq aðixəl͡ləç
jaxŧəj͡ja ʃak θaddarθ ðəlqanunis
129
Timerna
Amək jəlla s͡ suq zik ?anwa θjəs͡ səjħajən ?t͡ sxəl͡liçən jaxŧijja ?anwa t͡ sxəlliçən ?
S͡ suqaginnəʁ ðiɍumjən θjəs͡ səjħajən lqajəd ʃumbiŧ jəlla wanda θəŧ͡ŧfən θəmʕəmɍin
jəlla win dijəmʕən θavzarθn͡ ni q͡ qarnas amək͡ kas θavzarθn͡ ni q͡ qarnas ijməks
Daʃut͡s θwizi?daʃu xədmən ?məlmi θət͡sili ?
Ðjəmʕawna watad͡ darθ ak͡ k ak͡ kən aðxəðmən rəʃʁal parigƶumpl jəbni bəx͡ xam alqađ
uzəm͡mur
Tiwizi ixədmən di θaddarθn͡ naʁ t͡saməgra ula t͡sulawin xədmənt xədmənt θiwizi
t͡sawitəd aƶru irgazən ruħən adawin dəgasif ijəðraθ ak͡ kən aðbnun ax͡ xam θiwizi
θət͡sili djawan n tməɤra djawan uzəmmur .
Qqarən awal lʕarʃ dagi? ðwawal təqvilt ?
Dəgθəmnaŧagin͡ naʁ jəlla jʕarʃ bil͡luθjən jəsʕan svaʕŧaʃ t͡ tuðrin jəlla ziχ wawal
t͡ təqvilt idijəmʕən rəvʕa jaʕruʃ buzgan il͡lujən idʒ͡ dʒər aθziki].
130
Timerna
Ammud Aẓeffun:
Ḥaǧ muḥend ulḥusin 76ans
Qqaren tawacult, qqaren la famille, la majorité awal-agi tawacult, neqqar-as lusra s

taɛrabet, neqqar-as la famille neqqar-as tawacult s teqbaylit, neqqar-as akka
tawacult, fell-as i yettarkiz lemujtamaɛ, ɣef aya ma teslaḥ lusra teslaḥ la nation, ma
texser lusra texser lemujtamaɛ.
I tewacult-agi zik anewa itt-slḥuyen?
Tawault zik iselḥuy-it umeɣar n uxxam akked temɣart n uxxam d sin-agi, nekni
ufiɣ-d axxam-nneɣ yesɛa 55 personnes, ur divisin ara, yiwet n tewacult, s zewaǧ-
nsen, s waraw-nsen, s igurdan, axxam iterkeb ɣef tewacult, tawacult leqiyada-ines d
ameɣar akked temɣart, umebaɛd ad d-nuɣal ɣer lemujtamaɛ lemanṭiqi, taddart, wa
yettnasab wa, wa d ɛemi-s n wa, wa d xali-s n wa, nesɛa axxam mačči d yiwen n
udrum neɣ, ma yella deg yiwet n taddart seɛan lemujetamaɛ une fois par mois, ilaq
ad nejmaɛen taddart, llan lemasulin ṭṭeman i asen-qqaren kul adrum ad yesɛu
yiwen a yeruprizuntin adrum-nni-ines, ad nejmaɛen ɣef acu xeddmen lejmaɛ-agi-
nsen, tamenzut bac ad ksen taɛdiya, ur tettili ara takurḍa, ur tettili ara lexdiɛa, ur
yettili ara zzur di taddart-nni, d leqanun d la constitution, ilaq ad seɛun ǧamaɛ i deg
a ttemyagaren, ma yella lefarḥ yella ṭṭamen n taddart a yrɛgḍen d lefarḥ, ma yella
leqarḥ yella ṭṭamen n taddart d leqarḥ, umbaɛd diɣ ma tella tewizi, ma yella yiwen
mexsusen d ḍaɛif ur yesɛi ara axxam ad at-ɛiwnen, ussan-nni ulac isurdiyen, fransa
teḥqar-aɣ, ma tesɛiḍ ulli ad ttexliṣeḍ fell-asen leɣrama, leɣrama ɣer dewla, d
tabezart, tteɛawanen ma yella yiwet d taǧalt imut urgaz-is, tesɛa dderya, ur tesɛi ara,
izegaren s ways ar at-krez ad as-fken tayuga, ad as-xedmen tiwizi ad as-kerzen
lefilaḥa am waken i wat taddart, lewaqt-nni aggad iseɛan lefilaḥa, iseɛa izgaren
ikkerz iseɛa iserwat deg waner seɛun rezq ttawint a yelli zenuzunt i leswaq, leswaq
tekkarut fransa, imekasen, ma tewwiḍ-d ixef n lemal ad at-zenzeḍ i ssuq-nni ad at-
xelseḍ lemkes at-a amek itteɛici ccaɛeb-nneɣ zik.
Ma yekr-d lemxilaf gar sin anewa i yefrun gar-asen?
Anewa i yefarun gar-asen, llant leǧamɛiyat n lexir, ad tafeḍ ccix-nsen, ccix n

lemanṭiqa d nutni ar yefrun taluft gar sin-nni, ad at-frun ur tteɛawaden ara ad d-kren
alukan d timgraḍ, atteruḥaḍ ɣer la justice neɣ xaṭi, itt-fran ǧemayɛa-nni lexir.
I win iɛzdan leqanun-agi-nsen amek i as-xeddmen?
Tura lemuɛaqaba tella ɛala mustawa n tudrin, ad naɣen sin ur ttemsefhamen ara,
leqanun imenɛin, leqanun n taddart lemaḥali ad déposin la pleinte ɣer la justice
xater ur at-faru bon d leɛulama-nni n tudrin ar aten-ifrun, ma yugin att-frun, yugi
yiwen ad d-yefk rray ttexṭin après, xeddmen-as lexṭiya, neɣ at-ɛezlen completement
ur hedren ara yid-s at-suffeɣen si tufiq n taddart.
131
Timerna
Am͡muð azəf͡ fun:
[Q͡qarən θawaʃut q͡ qarən la famille la majorité awalagi θawaʃult nəq͡ qaras lusra s
θaʕravəθ nəq͡ qaras la famille nəq͡ qaras θawaʃut s θəqvajliθ nəq͡ qaras ak͡ ka θawaʃut
fəl͡las i təts͡ arkiz ləmuʒtamaʕ afaja maθəᵴlaħ lusra θəᵴlaħ la nation maθəxᵴər lusra
θəxᵴər ləmuʒtamaʕ
Θawaʃut ziχ isəlħuj-it͡ s uməʁar akt͡ səmʁarθ ðsinagi nukni ufiʁd ax͡ xam n͡ nəʁ jəsʕa
55 personnes udivizinara, jiwəθ təwaʃut s zəwd͡ ʒnsən s warawnsən sigurðan ax͡ xam
itərkəb afθəwaʃut θawaʃut ləqijadajnsəs ðaməʁar t͡səmʁarθ uməbaʕd adnuʁal
arləmʒtamaʕ ləmanŧiqi θad͡ darθ wa jəts͡ tsənasav wa wað ʕəm͡mis b͡ wa wað xalis b͡ wa
nəsʕa ax͡ xam maʃ͡ ʃi ðjiwən n uðrum nəʁ majəl͡la gəjiwəθ t͡tad͡ darθ səʕan ləmuʒtaamʕ
une fois par mois ilaq aðnəʒmaʕən θ͡ad͡ darθ l͡lan ləmasulin ŧ͡ ŧəman isənq͡ qarən kul
adrum aðjəsʕu jiwən ajruprizuntin aðrum n͡ nijnəs aðnəʒmaʕən afaʃu xəðmən
ləʒmaʕaginsən tamənzuθ baʃ aðksən taʕdija uθəts͡ tsilara θakwurđa uθəts͡ tsilara ləxdiʕa
ujəts͡ tsilara z͡ zur ðiθad͡ darθ n͡ ni ðləqanun ð la constitution ilaq aðsəʕun d͡ ʒamaʕ
g͡ wajəðɤ ats͡ tsəmjagarən majəl͡la ŧ͡ ŧamən t͡tad͡ darθ ajəʕgđən ðləfarħ majəl͡la ləqarħ jəl͡la
ŧ͡ ŧamən t͡tad͡ darθ, uməbaʕd ðiʁma θəl͡la θəwizi majəl͡l͡ jiwən məxᵴusən ðəđaʕif
ujəsʕijara ax͡ xam aθʕiwnən us͡ san͡ ni ulaʃ isurdijən fransa θəħqəraʁ maθəsʕiđ ul͡li
ats͡ tsəxliᵴəđ fəl͡lasən ləʁrama ləʁrama ardəwla t͡ savəzarθ ts͡ tsəʕawanən majəl͡la jiwəθ
t͡ sad͡ ʒat imuθurgazis θəsʕa d͡ dərja uθəsʕara izəgarən swajəs aθχrəz asfkən θajuɤa
asdəxðmən θiwizi asχarzən ləfilaħa amakən iwaθ t͡sad͡ darθ ləwaqθn͡ ni ag͡ gað isəʕan
ləfilaħa isəʕa izəgarən iχ͡χərz isəʕa isərwaθ g͡ wan͡ nar səʕun r͡ rəzq ts͡ tsawint a jəl͡li
zənuzunt iləswaq ləswaq θəχ͡χaruθ fransa iməkasən ma θəb͡ bwiđ ixəf ləmal atzənzəđ
is͡ suq n͡ ni at͡sxəlᵴəđ ləmkəs aθajaməχ its͡ tsəʕiʃin ʃ͡ ʃaʕəb n͡ nəʁ ziχ.
Majəkərd ləmxilafa ɤar sin anwa ifarun ɤarasən
Anwa ifarun ɤarasən l͡lant ləd͡ ʒamʕijat ləxir at͡safəđ ʃ͡ ʃixnsən ʃ͡ ʃix nsən ʃ͡ ʃix ləmanŧiqa
ðnuθni ajəfru θalufθ ɤarsin n͡ ni at͡səfrun uts͡ tsəʕawðənara adkrən alukan t͡simgrađ
at͡səruħađ ar la justice nəʁ xaŧi it͡sifran ðd͡ ʒamʕija n͡ ni ləxir.
Θura ləmuʕaqaba θəl͡la ʕala mustwa tuðrin aðnaʁən sin uts͡ tsəmsfhamən ara ləqanun
imənʕin ləqanun tad͡ darθ ləmaħali að déposin la pleinte ar la justice xatər uθfarujara
bon ðləʕualma n͡ ni tuðrin aθənifrun muɤin at͡sfrun juɤi jiwən aðjəfk r͡ raj ts͡ tsəxŧin
après xəd͡ dmənas ləxŧija nəʁ aθʕzlən completement uhdrənara jiðs aθsuf͡ fəʁən situfiq
tad͡ darθ.]
132
Timerna
Ammud n kedira:
Amselɣu: ƐISSAT Ɛezdin 40 iseggasen:
Nekni taɣiwant n kedira si zik llant tejumaɛ, tajemaɛt-agi d nutni i d-yeqqaren d

acu an xedm deg taddart yall la famille ttaken-d yiwen d ṭṭamen n la famille, aka
nezmer ad d-nnini tawacult yal yiwen ad imag d ṭṭamen ɣef tewacult-is, ttenjmaɛn-d
ṭṭemman-nni imera ttenjmaɛn-d di tejmaɛt, d nutni i yettaken rray i tejmaɛt amek ar
xedmen, zik tella ɣur-nneɣ tura teks qqaren-as lextiya, le moument n tebxsist mi ad
wejd tebxsisin c’est interdit ad d-kseḍ, xas d taferka-ink ur tesiḍ ara le droit att-
teččeḍ alama tewwa iwaken mi ar teww win ur nesɛi ara ad yečč win isɛan ad yečč,
ma yella iruḥ yiwen uqbel, seɛan une periode, seɛan un mois par emple 20 jours
ḥaca ma taɛdda la periode-nni, xedment d leqanun, win ur nquder ara leqanun-nni
suffuɣent si taddart, ma ur ixels ara lextiya suffuɣent si taddart, mi ar tilli lḥaǧa ma ar
yilli lexilaf gar sin deg taddart ṭṭeman-nni ttenjmaɛen ttaken-d rray d nutni ar att-
ifrun, gar-asen ur tteswiqen ara c’est-a-dire ar la justice, wa tteksen-as cewiya, wa as-
ksen cewiya, i waken ad d-rren tagmmat gar-asen, ma ulac at-ssufeɣen si taddart.
Nexddem tiwiziwin, zik d ṭṭeman, yal yiwen ad iḍmen tawacult-is, neɣ adrum-is
xeddmen di tubar, tikawal di lawan n tebxsisin, ɣef uzemmur, neɣ ɣef yexxamen, d
ṭṭeman-nni i yesklfen s waya, wa ad d-yejmaɛa sya, wa sya, win ur nesɛi ara wid-ak
weḥd-sen ur ttexliṣen ara, d wid iseɛan ar d-yefken s zeyada ad d-kuvrin wid-ak ur
nesɛi ara, ceɣul n sadaqat mi s tufra kan, ilaq ur tesl ara taddart beli wagi ur ixeleṣ
ara.
Tettili diɣ temcreḍt, xeddement aka deg teɛacurt, mi tingura-a ur att-nexddem ara
am zik, kan aka lawan n lexrif, neɣ d azemmur, tura zik amek itt-nexddem axater
temxalaf deg taddart ar tayeḍ deg temnaṭ ara tayeḍ, ad d-kren iɛgalen n taddart ad d-
nejmaɛen d nutni ayedisidin ad xedmen lewziɛa ad d-xdemen aceḥal n les memebres
yellan deg taddart ad d-laɛin ulla d wid-ak yellan bera n taddart, aken ad ttekin deg
lewziɛa, imir ad d-kren ṭṭeman n taddart ad ruḥen ad d-aɣen lewziɛa, ad d-aɣen
telata rebɛa iɛjemiyen sebɛa iɛjemiyen, nutni xedmen leḥsab, mi ara d-aɣen lewziɛa,
tura lewziɛa-agi tetilli di teɛacur, di lemulud, di telqaṭ uzemmur, tetilli ma teddun ad
ruḥen ad karzen, tura akeraz-nni tura ulac-it, umebaɛd ad disidin la journee, deg acu
ara zelun lewziɛa, l’equipe atan azelun luwziɛa, tayeḍ acu ara xedmen, ad d-kren
yemqranen-nni taddart ad ruḥen ad xedmen tiwizi ad merḥen ɣef ixxamen n taddart,
dacu i tiwizi-agi, ad marḥen, wa asen-d-ifek zzit, wa asen-ifek agusim, wa asen-d-
ifek tazzaret, ayen iseɛa uxxamen asen-id-yefek, wa ad d-marḥen mera ɣef taddart,
wa ad deɛun matalan wa ur iseɛi ara aqerur deg uxxam as-deɛun ad yesɛu aqerur,
asemi ara d-jemɛen tamedit n wass ad d-jemɛen ɣer leǧamaɛ ad d-jemɛen mera
tiwizi-nni ar leǧamaɛ, imir ad d-kren iɛgalen-nni n taddart, ad zenzen leḥwayeǧ-nni
id jemɛen iwaken ad renun iderimen-nni i lewziɛa, aken azawali ur ittexliṣ ara, dayen
ixeleṣ umur-is s wid-ak n tewizi, ayen iqimen ad iruḥ ɣer leǧamaɛ, imir, iquray-nni
ara d-ksen deg lewziɛa, zenuzen-ten, tteɛawanen deg leǧamaɛ, izawaliyen, ayen illan
133
Timerna
diɣ yeleha di lewziɛa, nefaru tiliufa, ma llan sin mxalafen ass n lewziɛa iferu
lemuckil-nsen, llan leɛibad deg taddart, d leɛibad i yerznen, d leɛibad i yeɣran, ur
teruzun ara awal-nsen , ma yenna-d awal d awal, ɣeran awal Rebbi senen amek a
ferun tilufa fiḥel ma wweḍen ɣer la justice.
Ma deg wayen yaɛnan laɛwayed n teqcict, mi ar tt-id-xeḍben tiklet tamenzut,

qqaren-as as-yefk tizri, matalan d idrimen neɣ yiwwi-as lḥaǧa d lekadu, wigi d ass
amenzu, après waḥed semana neɣ xemsṭac n yum, as-d-rren luki, umebaɛd acu i d-
itasen laɛwayed-nni n zik, neqqar-as lemlak, neqqar-as atan as-d-melken, dacu-t as-
d-awin icetiḍen, ad d-asen ar uxxam n teqcict-nni as-d-awin lemlak-nni as-d-awin
taxatemt, ittesma d aɛyen, umebaɛd tella temɣra n teqcict dina i d-iteddu leǧhaz-nni,
llan wid-ak at-id-awin ass n temɣra n teqcict, llan wid-ak at-id-awin qqaren-as ass
imensi n yeqfafen, imir as-qnen leḥni i teslit, ad d-nejmaɛen mi ara as-fken iderimen
ɣer temḥremt, umebaɛd ma teddu teslist-nni, tettili qqaren-as ticimt, llant diɣ
leɛwayd-nniḍen, qqaren leḥni diɣ zik-nni mi ara yeqqen yisli leḥni, i waken at-
ɛawnen as-d-sersen iderimen ar temḥremt ad iɛiwen iman-is yi-s, qqaren-as zewr-d a
xali-s a gema-s n yemma-s .
Si zik tella tayi gar laɛrac, matalan nukni leɛarc at seliman, ad yilli lemxilaf gar-nneɣ
d leɛarc-nniḍen, ad d-awin imeqranen-nsen ad yilli larujmun, neɣ ad d-awwin deg
leɛarc-nniḍen, asen-frun ma yella lemxilaf gar-asen.
Si zik tella tejmaɛt-ayi n tenac, di atddart-agi-neɣ mazal-it ar tura, tajemaɛt-ayi

teqdec ɣef leǧamaɛ, ɣef telufa n taddart, Matalan yella lexilaf gar wergaz d temṭṭut, d
nutni ar at-iferun, matalan yella-d lexilaf ɣef rresem.
134
Timerna
Am͡muð kəndira:
Nəkni θaʁiwant n kəndira siziχ l͡lant θəʒumaʕ taʒəmaʕθaji ðnuθnid jəq͡ qarən ðaʃu
anəxðəm gəθad͡ darθ jal͡l la famille ts͡ tsakənd jiwən ð ŧ͡ ŧamən la famille aka nəzmər
and͡ nini θawaʃut jal jiwən aðimag ðŧ͡ŧamən afθəwaʃutis ts͡ tsənʒəmaʕənd ŧ͡ŧəman n͡ ni
iməra ts͡ tsənʒəmaʕənd iθəʒmaʕθ ðnuθni ijəts͡ tsakən r͡ raj iθəʒmaʕθ aməχ axəðmən ziχ
θəl͡la ʁurnəʁ θura θəks q͡ qarənas ləxŧija le moument təvxsisθ midwəʒəð təvxsisin
c’est interdit adksəđ xas t͡safarəkaχ uθəsʕiđara le droit at͡sθətʃ͡ tʃəđ alama θəb͡ bwa win
unəsʕara aðjətʃ͡ tʃ win isəʕan aðjətʃ͡ tʃ majəl͡la iruħ jiwən uqvəl səʕan une periode,
səʕan un mois par exemple20 jours ħaʃama θəʕda la periode-n͡ ni xəðmən ðləqanun
winunqudər ara ləqanun n͡ ni suf͡ fuʁənt siθad͡ darθ murixləs ara ləxŧija suf͡ fuʁənt
siθad͡ darθ maθil͡li lħad͡ ʒa majil͡li ləxilaf ɤar sin t͡sad͡ darθ ð ŧ͡ŧəman n͡ ni ts͡ tsənʒmaʕən
ts͡ tsakənd r͡ raj ðnuθni at͡sifrun ɤarasən uts͡ tsəswiqənara c’est-a-dire ar la justice wa
ts͡ tsəksənas ʃəwija wasksən ʃwija iwakən adr͡ rən θaɤəmat͡s ɤarasən mulaʃ aθsuf͡ fəʁən
si θad͡ darθ.
Nəxd͡ dəm θiwiziwin ziχ ð ŧ͡ŧəman jal jiwən aðiđmən θawaʃutis nəʁ aðrumis xəd͡ dmən
iθuvar θikwal ilawan təvxsisin afuzəm͡mur nəʁ afjəx͡ xamən ðŧ͡ŧəman n͡ ni ijəskfən
swaja wa adjəʒmaʕ sja wa sja win unəsʕara wiðaχ wəħðsən uts͡ tsəxlisən ara ðwið
isəʕan adjəfkən s zəjada adkuvrin wiðaχ unəsʕara ʃəʁul nsadaqaθ misθufra kan ilaq
uθəslara θad͡ darθ bəli wagi urixləsara.
Θəts͡ tsili ðiʁ θəmʃrəŧ xəd͡ dəmənt aka gəθʕaʃurθ mi θingurja uts͡ tsəxd͡ dəmən ara am
ziχ kan aka lawan ləxrif nəʁ ðazəm͡mur θura ziχ aməχ its͡ tsənxd͡ dəm axatər θəmxalaf
gθad͡ darθ arθajəđ gθəmnaŧ ar θajəđ adkrən iʕəgalən tad͡ darθ andəʒəmaʕən ðnuθni
ajədisidin aðxəðmən ləwəziʕa adxəðmən aʃəħal les memebres jəl͡lan gθad͡ darθ
adlaʕin ulaðwiðaχ jəl͡lan vəra tad͡ darθ akən aðt͡səkin gləwziʕa imir adkrən ŧ͡ŧəman
tad͡ darθ adruħən adaʁən θəlaθa rəvʕa iʕəʒmijən səvʕa iʕəʒmijən nuθni xəðmən ləħsav
madaʁən ləwziʕa θura ləwziʕajagi θəts͡ tsili iθəʕaʃurθ i ləmuluð iθəlqaŧ uzəm͡mur
θəts͡ tsili maθəd͡ dun aðruħən aðχarzən θura aχəraz n͡ ni θura ulaʃiθ uməbaʕd aðdisidin
la journee, g͡ w͡ʃu azəlun ləwziʕa l’equipe aθan az͡ zəlun luziʕa θajəđ aʃu adxəðmən
adkrən iməqranən n͡ ni tad͡ darθ aðruħən aðxəðmən θiwizi admərħənn afix͡ xamən
tad͡ darθ ðaʃu it͡siwizijagi admarħən wasənd jəfk z͡ ziθ wasənd jəfk aɤusim wasənd jəfk
θaz͡ zarθ ajən isəʕa ux͡ xam asəndjəfk wadmarħən məra afθad͡ darθ waðʕun maθalan
wujəsʕara aqərur gwux͡ xam asðəʕun aðjəsʕu aqərur asəmad ʒəmʕən θamədiθ b͡ bwas͡ s
adʒəmʕən ard͡ ʒamaʕ adʒəmʕən məra θiwizi n͡ ni ard͡ ʒamaʕ imiradkrən iʕagalən n͡ ni
tad͡ darθ aðzənzən lħwajəd͡ ʒ n͡ ni idʒəmʕən iwakən adrənun iðrimən n͡ ni iləwziʕa akən
aƶawali urits͡ stəxlis ara ðajən uxələs umuris swiðaχ twizi ajəniqimən aðiruħ
ard͡ ʒamaʕ imir iquraj n͡ ni adksən gləwziʕa zənuzntən ts͡ stəʕawanən gəld͡ ʒamaʕ
iƶawalijən ajən il͡lan ðiʁ iləha ðiləwziʕa nəfaru θilufa ma l͡lan sin məxalafən
as͡ sləwziʕaif͡ fru ləmuʃkil nsən l͡lan ləʕivað gəθad͡ darθ ðləʕivað irznən ðləʕivað jəʁran
uts͡ tsəruƶun ara awalnsən majən͡ nad awal ðawal ʁəran awal Rəb͡ bi snən aməχ afrun
θilufa fiħəlma w͡wəđən ar la justice.
135
Timerna
Mag͡ wajən jaʕnan laʕwajəð təqʃiʃθ mat͡sidxəđvən θikəlt θamənzuθ q͡ qarənas asjəfk
θizri maθalan ðiðrimən nəʁ jəw͡wijas lħad͡ ʒa ðləkadu wigi ðas͡ s amənzu après waħəð
səmana nəʁ xəmsŧaʃ n jum asdr͡ rən luki uməbaʕd aʃuidits͡ tsasən laʕwajəð n͡ ni nziχ
nəq͡ qaras ləmlaχ nəq͡ qaras aθan asdməlχən ðaʃuθ asdaw͡win iʃətiđən adasən arux͡ xam
təqʃiʃθ asdawin ləmlaχ n͡ ni asdaw͡win θaxaθəmθ it͡ssəma ðaʕjən umbaʕd θəl͡la
θəmʁra təqʃiʃθ ðina iditəd͡ du ləd͡ ʒhaz n͡ ni l͡lan wiðaχ aθidawin as͡ s təmʁra təqʃiʃθ l͡lan
wiðaχ aθidawin q͡ qarənas as͡ s imənsi gəqfafən Imir asqnən ləħni iθsəliθ andəʒmaʕən
masfkən iðrimən arθəmħrəmθ uməbaʕd maθud͡ du θəsliθ n͡ ni θəts͡ tsili q͡ qarənas θiʃimt
l͡lant ðiʁ ləʕwajð n͡ niđən q͡ qarən ləħni ðiʁ ziχ n͡ nimajəqən jəsli ləħni iwakən aθʕawnən
asdsarsən iðrimən arθəmħrəmθ aðiʕiwən imanis jis q͡ qarənas zəwrəd axalis aɤəmas
jəm͡mas.
Si ziχ θəl͡la θaji laʕraʃ maθalan nukni ləʕarʃ aθ səliman adjil͡liləmxilaf ɤaran͡ nəʁ
ðləʕarʃ n͡ niđən adawin iməqranən nsən aðjil͡li larujumu nəʁ adaw͡win gəlaʕraʃ
n͡ niđən asənfrun majəl͡la ləmxilaf ɤarasən.
Si ziχ təl͡la θəʒmaʕtaji n θənaʃ ðiθad͡ darθagi n͡ nəʁ mazalit͡ s arθura θaʒəmaʕθaji θəqdəʃ
fləd͡ ʒamaʕ fəθlufa tad͡ darθ maθalan jəl͡la ləxilaf ɤar wərgaz t͡səmŧ͡ŧuθ ðnuθuni at͡sifrun
Matalan jəl͡lad ləxilaf fər͡ rəsəm.
136
Timerna
Ammud ssuq letnin:
Amselɣu: BUḤIRED Kamal, 52 iseggasen.
Ayen iccuden iɣeblan gar watematen, akal, aman, daxel n udrum voila, asen-nelaɛi,
ad d-asen i lebiru n seɛa lebiru, dina anjemɛi-ten, anjemɛi-ten, nexdm-asen des
solutions, bien sur solutions amicale, macci yani macci des solutions definitives
neɣ, win iseɛan leḥaq as-nefk leḥaq, win ur nesɛi ara ur as-nettak ara voila, d leɛuqal
n taddart i yefarun timsal-agi apart les affaires ayen yaɛnan jewaj, ṭṭelaq, tid-ak
c’est des affaires ur nexdem ara apart yani ṣulḥ, ṣulḥ nexdem ṣulḥ, mi ma yella
teweṭ anida ur nezmira ara umebaɛd il passe a la justice, tamegreḍt on essia, ur
nesɛi ara yani ɛala kuli ḥal mi nezmer an seyi, ma yeɛda ɣef leqanun n taddart,
iseɛa leɣrama, ad ixleṣ ma ur ixleṣ ara leɣrama on prend une decision, at-nesuffeɣ
si taddart, c’est-a-dire tajemɛt-ayi n taddart at-ɛel deg rrif, ur ttemslayen ara yid-s
ma yesɛa tameɣra ma yesɛa lḥaja aka-yi, nexdem timcṛeḍt, nexdem kul aseggas
lewziɛa, llan qqaren-as lewziɛa llan qqaren-as timcerḍt, nejamaɛ-d taddart, umebaɛd
dina tajemaɛt n taddart ad xetar 15-16 n ixxamen gar iẓawaliyen wid-ak ur nesɛi ara,
nettak-asen ur ttexliṣen ara ilindi par exemple neɛal timcreḍt mois de November,
neɛal timcreḍt anida nɛel 900 ixxamen, 900 n tunan, nefreq-iten nesuffeɣ-d syina 21
n ixxamen wid-ak d iẓawaliyen ur ttexliṣen ara, d sadaq seg l’association, il ya
timzera aussi nettak-asent, tamezurt tid-ak yurwen. tiwizi ur nexdim ara mi necalah
ass-ayi deg lebiru bac anɛal tiwizi, anɛal nettoyage n tejbant(maqbara), umbaɛd anɛel
yiwet n tewizi an nettoye abrid.
Sedaq neɣ ccerṭ yettili, yettili mi c’est limite, ssuq letnin aken ma tella dayi c’est
limite, yella leḥni yesli ad ɛlen amendil-nni, ad sarsen idrimen neqqar-as leḥni.
yella tura ssuq akka-yi, ass letnayen, ttexliṣen amekas, qqaren-as lemks.
137
Timerna
Am͡muð s͡ suq ləθnin:
Ajən iʃ͡ ʃudən iʁəvlan ɤarwaθmaθən aχal aman ðaxəl b͡ wuðrum voila asənlaʕi adasən
iləbiru nəsʕa ləbiru ðina anʒəmaʕiθən anʒəmʕiθən nəxdmasən des solutions, bien sur
solutions amicale maʃ͡ ʃi jani des solutions definitives nəʁ win isəʕan ləħaq asnəfk
ləħaq win unəsʕara usənts͡ tsak ara voila ðləʕuqal tad͡ darθ ijəfrun θimsalagi apart les
affaires ajən jaʕnan ʒəwaʒ ŧ͡ŧəlaq θiđaχ c’est des affaires unəxd͡ dəm ara apart jani
sulħ sulħ nəxd͡ dəm sulħ mi majəl͡la θəw͡wəŧ aniða unəzmirara umbaʕd il passe a la
justice, θaməgrəŧ on essia, unəsʕara jani ʕala kuli ħal mi nəzmər ansəji majəʕda
fəlqanun tad͡ darθ isəʕa ləʁrama aðixləs mujəxləs ara ləʁrama on prend une
decision, aθnəsuf͡ fəʁ siθad͡ darθ c’est-a-dire taʒəmaʕθaji tad͡ darθ atʕəl gr͡ rif
uts͡ tsəmslajən ara jiðds majəsʕa θaməʁra majəsʕa lħaʒa akaji nəxd͡ dəm θimʃrəŧ
nəxd͡ dəm kul asəg͡ gwas ləwziʕa l͡lan q͡ qarənas ləwziʕa l͡lan q͡ qarənas θimʃrəŧ nəʒamaʕd
θad͡ darθ uməbaʕd ðina θaʒəmaʕθ tad͡ darθ adxəθar 15-16 ix͡ xamən ɤariƶawalijən
wiðaχ unəsʕara nəts͡ tsakasən uts͡ tsəxlisən ara ilindi par exemple nəʕal θimʃərŧ mois de
November nəʕal θiməʃrŧ aniða nʕəl 900 ix͡ xamən tunan nəfrəqiθən nəsuf͡ fəʁd sjina 21
ix͡ xamən wiðaχ ðiƶawalijən uts͡ tsəxlisən ara ðsadaqa səg l’association, il ya θimzra
aussi nəts͡ tsak asənt θaməzurθ θiðaχ jurwən.
Θiwizi unəxðimara minəʃalah as͡ saji gləbiru baʃ anʕal θiwizi anʕal nettoyage təʒbant
maqbara uməbaʕd anəʕal jiwəθ təwizi an nettoye abrið.
Səðaq nəʁ ʃ͡ʃərŧ jəts͡ tsili jəts͡ tsili mi c’est limite, s͡ suq ləθnin akən ma θəl͡la ðaji c’est
limite, jəl͡la ləħni jəsli aðʕlən aməndil n͡ ni aðsarsən iðrimən nəq͡ qaras ləħni.
Jəl͡la s͡ suq θura ak͡ kaji as͡ s ləθnajən ts͡ tsəxllisən aməkas q͡ qarənas ləmks.
138
Agzul
Agzul
Notre travail se place dans le contexte des études de géographie linguistique,

une science qui s’intéresse a l’étendue géographique d’une langue ou d’une variété et
aux variables spatiales.
Dans ce travail nous nous intéressons a expliquer la variation géolinguistique

des parlers berbère du point de vue phonétique et lexicale. Notre étude est faite a
base d’un corpus de champ lexicale de l’organisation sociopolitique de la Kabylie,
qui a été recueillie dans 20 régions (Haizer, Tizi gheniff, At Yanni, At Yiraten,
Issenadjen, Taksebt, Lazaib, Ibdach, Icikar, Tinkachin, Bouzguen, Illoula oumalu,
Adekar, Adrar at Kedia, Azeffoun, Afir, Dylles, Aokas, Souk Letnin, Kendira), puis
de replacer les faits kabyles dans ceux des autres dialectes, a cet effet nous avons
utilisé les travaux déjà faits :
Donc ce travail s’articule dans trois chapitres :
Le premier chapitre est une présentation de la méthode de recueil de corpus,

des points d’enquêtes, et des informateurs et puis la présentation de logiciel (QGIS).
Le deuxième chapitre est une analyse phonétique de corpus, ou nous avons

fait une comparaison entre le système phonétique des parlers étudiés pour dégagés
les niveaux des changements phonétique, et la catégorie de chacun de ces parlers, à
la fin de ce chapitre nous avons constaté qu’il existe une variation qui se manifeste
sur plusieurs niveaux entre les parlers kabyle et aussi les différents dialectes, nous
pouvons citer parmi eux :
La spirentisation:
- [t] de Cheluh se prononce [θ] dans les dialectes Kabyle et Tamazight.

- [b] de Mozabite et touareg se prononce comme un [v] dans le Kabyle.
La vocalisation: le passage d’une semi-voyelle a une voyelle
- [w] devient [u].

- La consonne [ɛ] se prononce comme une voyelle allongée [ɑ:] et [i:] dans les
parlers d’At jennad.
Le rhotacisme: est le passage de “l” en “r”
- [l]→[r], dans les parlers de Rif.
140
Agzul
Le chuintement: le passage d’une consonne affriquée en consonne chuintante.
- [ǧ], [d͡ ʒ] → [j], [ʒ].

L’affrication: le passage d’une consonne chuintante en consonne affriquée.
- [j], [ʒ] → [ǧ], [d͡ ʒ].

- [t] → [t͡s]
Laryngalisation:
- [q] dans le dialecte Kabyle → [g] de Tamazight.

Allternance vocalique:
- [i] → [a]
- [a] → [u] → [e].
Assimilation :
- [l]+[t] de féminin → [T] tendu.

- [ḍ]+[t] → [ṭ].
Comme il y a d’autres variations:
- [ḍ] sa variant [ṭ].

- [l] sa variante [j], [l͡r], [l͡ʒ].
- [x] sa variante [ɣ].
Le troisième chapitre est consacré à l’étude de la variation lexicale de ce

champ lexicale au niveau des différents parlers et aussi au niveau inter dialectales, ou
nous avons constaté que la variation lexicale se manifeste sur la différence des
racines des mots même si ont le même sens exemple le mot assistance en Kabyle
(Tiwizi, Tacemlit) dans les autres dialects (Lemɛawnet) en Cheluh et Tamazight,
(Tadhelt) en Touareg, et même si ont la même racine mais parfois le sens est
diffèrent et se cas est inter dialectales exemple Taddart dans le sens de « village » en
Kabyle, mais dans les autres dialectes tel que le Chaouïa et le Mozabite a le sens de
« maison ».
Et la remarque que nous ajoute est que la plupart de lexique de l’organisation

sociale et politique de la Kabylie, est un lexique emprunté de l’Arabe exemple
« tajemaɛt, ttufiq, lqanun, lamin, ṭṭamen... ».
141
Agbur
Agbur
Agbur
Tazewart tamatut:
Tazewart tamatut: ..…………………………………………………………………..10
Afran d yiswin n usentel: …………………………………………………....….........12
Tamukrist: ……………………………………………………………………………12
Turdiwin: ………………………………………………………………….................12
Tarrayt n unadi: ………………………………………………………………….......13
Uguren n unadi: ………………………………………………………………….......13
Taɣessa n unadi: …………………………………………………………………......13
Ixef amenzu: Agemar d usenked n wammud
Tazewart: …………………………………………………………………………….15
Tarrayt n unadi: …………………………………………………………...................15
Asenked n temnaḍin: ……………………………………………………...................16
Asenked n imselɣuyen: …………………………………………………...................19
Asenked n usezɣan(QGIS):…………………………………………………………..27
Ixef wis sin: Taseleḍt timsislit
Tazewart: …………………………………………………………………………….30
Tasleḍt: ………………………………………………………………………………30
Tagrayt: ……………………………………………………………………………...44
Ixef wis kraḍ: tasleḍt tasnamkit
Tazewart: …………………………………………………………………………….47
Taseleḍt: ……………………………………………………………………………..47
Tagrayt: …………………………………………………………………………...…56
Taggrayt tamatut: ……………………………………………………………………….....58
Tiɣbula: ……………………………………………………………………………………..60
Timerna: …………………………………………………………………………………….64
Agzul:……………………………………………………………………………………….140
Agbur:……………………………………………………………………………………....143
143

Asentel: - Aseqqamu N Yimsekyaden

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Asentel: - Aseqqamu N Yimsekyaden

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AΓLIF N USELMED UNNIG D UNADI USSNAN

TASDAWIT LMULUD AT-MƐEMMER N TIZI-UZZU

AKATAY N TAGGARA N USWIR N LMASTER

TAƔULT: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT

Tazrawt n trakalt n tesnilest i uktawal n usuddes n tmetti d tsertit-is.

CHEMAKH Said MCB UMMTO Aselway

Laboratoire d’aménagement et d’enseignement de la langue amazighe

UṬṬun n umseḍfer: concerne la bibliothèque..

AKATAY N TAGGARA N USWIR N LMASTER

TAƔULT: TUTLAYT D YIDLES N TMAZIƔT

Tazrawt n trakalt n tasnilest i uktawal n usuddes n tmetti d tsertitt-is.

CHEMAKH Said MCB UMMTO Aselway

Laboratoire d’aménagement et d’enseignement de la langue amazighe

- Mass Boukherrouf Ramadn imi yesedda tazrawt-agi.

- Tanemmirt i yimeskayaden ara yesseɣtin amahil-agi.

- Ad nessenmer iselmaden akked d inelmaden n ugezdu n tutlayt d yidles n

- Ad nessenmer imselɣuyen d yimezdaɣ n temnaḍin ideg d-negmer ammud-

Ad buddeɣ axeddim-agi di tazewara i baba d yemma ɛezizen i yebdden ɣer tama-

I setti n xewali ad iseɣzef Rebbi di leɛmer-is

Mebla ma ttuɣ Caɛban, Ṭawes d Muḥ, Farida d Mumuḥ, Uyidir, Husam

Ixef amezwaru: Agmar d usenked n wammud ........................................................ 14

Ixef wis sin:Tasleḍt n temsislit ............................................................................... 30

Ixef wis kraḍ: Tasleḍt tasnamkit ............................................................................. 48

Tagrayt tamatut ...................................................................................................... 59

Agzul……….. ...................................................................................................... 139

Laboratoire d’aménagement et d’enseignement de la langue amazighe

Laboratoire d’aménagement et d’enseignement de la langue amazighe

« Tarakalt n tesnilest d aḥric di tesnilest, tekka-d si tjerrumt n userwes,

Tutlayt n tmaziɣt ass-a, tegra-d d agraw n tantaliyin d tmeslyin. Almend n

Amgarad gar Tantaliyin-agi mgaraden-t imi mbaɛadent gara-sent, akken i d-

Asuddes n temtti yesɛa azal d ameqqran di tuddar n leqbayl d tid n tantaliyin

1. Afran d yiswi n usentel

Ammud-nneɣ neskeles-it-id deg yiwen ɣer sin n imeslɣuyen, deg-s negmer-d

Deg uḥric-agi ad d-nessenked tarrayt n unadi nessemres mi d-negmer

Yuɣ lḥal nenna-t-id deg tezwert, tazrawt-agi-nneɣ tebna ɣef wammud n

Ɣef laḥsab n NAIT-ZERRAD, beṭṭu-agi n temnaḍin-agi ɣef ukuẓ n yeḥricen

Imselɣuyen-nneɣ, d irgazen d tlawin yesɛan deg leɛmer-nsen gar 40 d 90 n

Akken ad-negmer ammud-nneɣ akken i wata, yewwi-d fell-aɣ ad nheggi amesnala.

Di tezrawt-agi nefren-d kra n tmnaḍin akken ad neg deg-sent tasastant-nneɣ, neḍfer

Tajumma n Ssuq letnin d tin yes3an azal n 26,26km2, ɣer-s 14045 n

Deg ugafa: Amiẓur, akked Buxlifa.

3. Afran d uglam n imselɣuyen:

Mass BEN MERAḤ, yesɛa di laɛmer-is 70 n iseggasen d amezadaɣ n taddart

Massa MUWALI, tlul-d di taddart n tenqacin, tetturba-d deg-s, tezweǧ kan

Adrar at qeḍiɛa (Aɣrib):

Mass CEBRI d yiwen gar imezdaɣ n taddart n igreb, ɣur-s50 n iseggasen di

ammud-nneɣ ɣef usentel n usuddes n temti d tesartit-is. S tawil n ukalas n usawal

Di tazewara nesigd-d anrar-nneɣ ɣef tkarḍiwin, sin akin neskcem isefka-nneɣ

Gar tmental n umgarad n temsislit gar tantiliyin n tmaziɣt, nezmer ad d-nebder

Ma d M. Allawa. yenna-d: « taqbaylit temxalaf si temnaḍt ɣer tayeḍ, ladɣa di

 Tajmaɛt [θaʒmaʕəθ], asg tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ], yella di kra tamenaḍin n wammud-

- Tajmayɛit: [θaʒmajʕiθ], asg tijmuyaɛ [θiʒmujaʕ]: di 03 n temnaḍin (Iciqer,

“Imsli [ṭ] yettunḥsab d taneḍawit tantalit n imesli [ḍ].” (Basset 1946).

 Lɛaqel: [lʕaqəl], asg lɛeqal [lʕəqal], yella di tmslayin i nezrew Tizi-ɣenif,

 Lqanun : [lqanun] asg leqwanen [ləqwanən], yella deg wammud-nneɣ Tizi-ɣenif,

- Qanun: [qanun], (chlh, tam), (S.Cid Kaoui, 1907).

 Lqayed : [lqajəð], asg leqyyad [lqəjjað], yella deg wammud-nneɣ di temnaḍin i

 Taɛmamt:[θaʕmamθ], yella deg wammud-nneɣ s uzar (ƐM) di 10 n temnaḍin

 Laɛwayed: [laʕwajəð], yella deg wammud-nneɣ imerra s uzar (ƐWD), s wazal n

 Timɛemmart: [θimʕəm͡marθ], asg timɛemrin [θimʕəmrin], yella deg wammud-

Deg umagrad-is « presentation de systeme phonologique Kabyle» M.O.LACEB

 Ttufiq: [t͡sufiq], yella di temnaḍin n wammud-nneɣ s uzar (WFQ), yesɛa

 Lḥerma: [lħərma], yella di tuget n temnaḍin i deg i d-nejmaɛ ammud-nneɣ s uẓar